قدرت و آزمون معصومیت: از فشفشه کودکانه تا فساد ناخواسته

مقدمه: فشفشه در دست یک کودک؛ تمثیلی از وسوسه قدرت
یک کودک را تصور کنید که هیچ درکی از «سوءاستفاده از قدرت» ندارد. به او یک فشفشه بدهید: ابتدا با کنجکاوی و شادی آن را روشن میکند، اما پس از چند دقیقه، ناگهان جهت آن را به سمت دیگران می گیرد و آنها را می ترساند. این رفتار، نه از بدذاتی، بلکه از درک ناپخته از مسئولیت قدرت ناشی میشود. قدرت – حتی در ساده ترین شکل آن – می تواند انسان را به سمت آزمون هایی سوق دهد که نیازمند آگاهی، قانون، و نظارت است.

۱. روانشناسی قدرت: چرا انسان های خوب هم لغزش می کنند؟
- نظریه «ابزار خنثی»: قدرت مانند فشفشه است؛ ذاتا بی طرف است، اما در دستان ناآگاه، تبدیل به سلاح می شود.
- تحقیقات نوروساینس (۲۰۲۳): تمایل به «کنترل دیگران» حتی در کودکان، ریشه در مغز قدیم (ساقه مغز) دارد. قدرت، این غریزه را فعال می کند و بدون آموزش اخلاقی، به رفتارهای تهاجمی می انجامد.
- حقوق و غریزه: سیستم های حقوقی باید این غریزه را به رسمیت بشناسند و برای مهار آن، قواعدی طراحی کنند.

۲. از فشفشه تا نظام سیاسی: الگوی تکرارشونده تاریخ
- مورد تاریخی: انقلاب فرانسه: انقلابیون که با شعار «آزادی، برابری، برادری» شروع کردند، در اوج قدرت به دوره وحشت (ترور) رسیدند.
- ایران معاصر: برخی مدیران جوان و ایده آلیست که با وعده مبارزه با فساد به قدرت می رسند، در مواجهه با امکانات اداری، دچار فساد خرد (خرده فروشی) می شوند.
- نتیجه گیری: قدرت، مانند آتش است: اگر مهار نشود، حتی خوب ترین افراد را می سوزاند.

۳. راهکار حقوقی: چگونه سیستم ها می توانند «کودکان دارای فشفشه» را کنترل کنند؟
۱. محدودیت های سختگیرانه:
- تعریف دقیق اختیارات (مثلا قانون منع تصدی بیش از دو دوره در یک پست).
- ممنوعیت استفاده شخصی از امکانات عمومی (مانند خودروی اداری برای سفرهای غیرکاری).
۲. نظارت همتابه همتا:
- ایجاد سیستم گزارش دهی داخلی در نهادها (Whistleblowing) تا کارمندان بر یکدیگر نظارت داشته باشند.
- استفاده از فناوری (مانند پلتفرم های شفافیت مالی) برای رصد تصمیمات.
۳. آموزش اخلاقی پیش از قدرت:
- دوره های اجباری «مدیریت قدرت» برای مدیران جوان.
- استفاده از بازی های شبیه ساز (مثلا شبیه سازی مدیریت شهری) برای آموزش عواقب سوءاستفاده.

۴. نقش جوانان: از بازی با فشفشه تا ساختن آینده
- انتقاد از سیستمهای بسته: جوانان می توانند با انتشار داده های عمومی (دیتاژورنالیسم)، نقاط کور فساد را آشکار کنند.
- الگو شدن: حتی در موقعیت های کوچک (مثل مدیریت کانال های دانشجویی)، شفافیت و پاسخگویی را تمرین کنند.
- فرهنگ سازی: تولید محتوا در شبکه های اجتماعی درباره پیامدهای سوءاستفاده از قدرت (مثلا مقایسه فشفشه کودکانه با فساد اداری!).

جمع بندی: قدرت، یک آزمایش همگانی است
همه ما – از یک کودک با فشفشه تا یک رئیس جمهور – در مواجهه با قدرت نیازمند «قوانین بازی» هستیم. حقوق نباید تنها برای مجرمان طراحی شود، بلکه باید پیش از وقوع جرم، انگیزه های سوءاستفاده را خنثی کند. جوانان، با درک این واقعیت، می توانند نسل جدیدی از ساختارها را بسازند که قدرت را از «ابزار تخریب» به «ابزار خدمت» تبدیل میکند.


پی نوشت:
«قدرت، فشفشه ای در دستان جامعه است؛
یا با قوانین آن را مهار می کنیم یا شاهد آتش سوزی خواهیم بود.»
— اقتباس از برتراند راسل

پژوهشگر:

سجاد رسولی