معلومات فیزیک هواشناسی ۶۵۰ سال قبل فصل هواشناسی. منظومه سفینه روح الله شاه زین العباد

بسم الله الرحمن الرحیم 

بررسی مفاهیم فیزیک هواشناسی در محدوده ٦٥٠ سال قبل 

برداشتی مختصر از فصل هواشناسی کتاب «سفینه روح الله » اثر شاه زین العباد بن شاه فضل الله بیرمی دانشمند و عارف نامی لارستان در قرن هشتم و نهم هجری 

شاه زین العباد بن شاه فضل الله بیرمی از خاندان سادات زندوی ، نابغه ای درخشان از دانشمندان برجسته لارستان، نویسنده اثر ارزشمند سفینه روح الله است؛ اثری که به صورت منظوم و منثور، طیفی گسترده از دانش رایج در قرون هشتم و نهم هجری را در بر می گیرد.

این دانشمند و عارف اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری، در سفینه روح الله به موضوعات متنوعی در علوم مختلف پرداخته است. در این نوشتار، بخشی از سروده های او را که از دیدگاه علمی، مرتبط با اصول فیزیک و هواشناسی است، بررسی خواهیم کرد. سپس تطابق نظریات علمی این دانشمند را با یافته های معاصر در فیزیک و هواشناسی تحلیل می کنیم.

این پژوهش نه تنها بازتابی از درک علمی قابل توجه شاه زین العباد از پدیده های طبیعی در دوران خود است، بلکه نشان می دهد که چگونه اندیشه های علمی او با مفاهیم امروزی در این حوزه مقایسه و ارزیابی می شود.

اینک به عنوان نمونه تعداد محدودی از ابیات علمی این دانشمند را در خصوص فیزیک هواشناسی در محک بررسی و تحلیل علمی قرار میدهیم :

۱. کاتش به هوا شدن تواند 

 هم آب به خاک می نماند

تفسیر:

این بیت به خاصیت های مواد و تغییر فاز آن ها اشاره دارد. «آتش به هوا شدن» می تواند بیانگر صعود هوای گرم باشد، پدیده ای که امروزه به عنوان جریان همرفت (Convection) در علم فیزیک شناخته می شود.

مقایسه با دانش مدرن:

در علم فیزیک، گرما باعث کاهش چگالی هوا شده و آن را وادار به صعود می کند. همچنین، «هم آب به خاک می نماند» می تواند به فرآیند تبخیر اشاره کند، که در آن آب با دریافت گرما از سطح خاک بلند شده و وارد جو می شود.

۲. اکنون سری ز من بکن گوش 

 چون سردی ابر هوا زند جوش

تفسیر:

در اینجا شاعر به تاثیر کاهش دما بر تشکیل ابر اشاره دارد. «سردی» موجب تراکم بخار آب در جو و تشکیل ابر می شود.

مقایسه با دانش مدرن:

این پدیده با فرایند چگالش (Condensation) مطابقت دارد. وقتی هوای گرم و مرطوب به ارتفاعات بالاتر می رود، با کاهش دما، بخار آب موجود در آن تبدیل به ذرات ریز آب می شود و ابرها را تشکیل می دهد.

۳. آن گرمی از و کند مبرا

 شبنم شود و به روی صحرا

تفسیر:

در اینجا به پدیده شبنم (Dew Formation) اشاره شده است. شاعر می گوید که با از دست دادن گرما، بخار آب موجود در هوا تبدیل به قطرات ریز می شود و روی سطح زمین می نشیند.

مقایسه با دانش مدرن:

زمانی که سطح زمین در شب سرد می شود، هوای مجاور آن نیز خنک شده و نمی تواند بخار آب را در خود نگه دارد، در نتیجه قطرات آب بر روی گیاهان و خاک تشکیل می شود.

۴. چون قطره شود به خاک بارد

 باران به صفات خود شمارد

تفسیر:

اینجا شاعر به شکل گیری و نزول باران اشاره دارد.

مقایسه با دانش مدرن:

این فرآیند به چرخه آب (Water Cycle) مرتبط است. با تجمع رطوبت در جو، ابرها متراکم شده و سرانجام قطرات باران شکل می گیرند و به زمین می بارند.

۵. باران وجود آدمی چیست؟ 

 برق البصر است آنک نگریست

تفسیر:

این بیت استعاره ای عمیق دارد. «برق البصر» اشاره ای قرآنی به لحظه مرگ و چشمک زدن سریع چشم هنگام جان دادن دارد (سوره قیامت: ۷). شاعر در اینجا شاید به شباهت میان زودگذر بودن حیات انسان و پدیده های جوی اشاره دارد.

در اینجا شاعر باران را نیز به مثابه روشنایی یا بینایی انسان میداند در علم فیزیک میتوان گفت که بارش باران نقش مهمی در چرخه آب و تاثیر آن بر زندگی انسانها دارد.

همچنین این بیت اشاره دارد به سرعت بارش و لحظه ای که چشم انسان برق میزند.

ممکن است به سرعت واکنش چشم در برابر نور شدید اشاره داشته باشد که در علم نورشناسی و عصب شناسی بینایی بررسی میشود.

6. چون سردی وی به ابر تازد 

قطرات به هم فشرده سازد

. این بیت به فرآیند تراکم بخار آب و تشکیل قطرات اشاره دارد زمانی که بخار آب سرد میشود قطرات به هم میپیوندند و ابرها شکل می گیرند.

۷. جمع آید و بحر ژرف گردد 

اخلاق و را به برف گردد 

این بیت توضیح میدهد که اگر آب در ابرها بیشتر جمع شود و دما به اندازه کافی کاهش یابد، برف تشکیل میشود.

در فیزیک برف زمانی ایجاد میشود که بخار آب مستقیما به کریستالهای یخ تبدیل شود

( تصعید معکوس Deposition).

اشاره دارد که در شرایط بسیار سرد، قطرات آب به کریستال های یخ تبدیل شده و به شکل برف فرود می آیند.

۸. گرمی چو دگر به برف تازد 

 هستی وجود او گدازد

این بیت به ذوب برف (Melting) اشاره دارد.

هنگامی که دمای محیط افزایش می یابد، برف به آب تبدیل میشود و به زمین برمی گردد.

این پدیده در اقلیم شناسی و ترمودینامیک

بررسی میشود.

تفسیر:

اینجا شاعر به تشکیل برف و آب شدن آن اشاره دارد. کاهش شدید دما باعث تبدیل قطرات آب به بلورهای یخ می شود، درحالی که افزایش دما، موجب ذوب شدن آن ها می شود.

مقایسه با دانش مدرن:

فرآیند تبلور (Crystallization) زمانی رخ می دهد که دمای زیر صفر درجه باعث یخ زدن بخار آب شده و کریستال های برف شکل می گیرند. در دمای بالاتر، این کریستال ها دوباره ذوب شده و به آب مایع تبدیل می شوند.

۹. نازل کندش به سوی مرکز 

 پس سردیش اوفتد به محرز

در این حالت اوزان قطرات جمع شده در پیرامون هسته های ماکروسکپی تحت تاثیر ثقل و جاذبه به شکل انواع بارش نزول مییابند 

۱۰. تا معدن زمهریر گردد 

وز کرت خاک اثیر گردد

تفسیر:

شاعر به نزول برف و سرد شدن زمین اشاره دارد. «زمهریر» به معنای سرمای شدید است.

مقایسه با دانش مدرن:

زمانی که دما به شدت کاهش پیدا کند، لایه های یخی در سطح زمین تشکیل می شوند، همان طور که در مناطق قطبی و کوهستانی دیده می شود.

۱۱. آن را به تگرگ پرشمارست 

گرچه از حساب آن بحارست

تشکیل تگرگ

تفسیر:

اینجا شاعر به بارش تگرگ اشاره دارد.

مقایسه با دانش مدرن:

تگرگ زمانی تشکیل می شود که قطرات آب درون ابرهای طوفانی به علت صعود و نزول مکرر در میان لایه های دماهای مختلف، به تدریج یخ بزنند و لایه های جدیدی از یخ بر روی هم افزوده شود.

تشکیل تگرگ

(Hail Formation )این بیت اشاره به تگرگ

دارد.

در ابرهای طوفانی 

( Cumulonimbus. clouds)، قطرات آب در اثر جریانهای قوی هوا به بالا و پایین حرکت کرده و چندین بار یخ می زنند و در نهایت به شکل تگرگ سقوط می کنند.

۱۲. از زبده او بخار خیزد 

 وز زبده آن هوا ستیزد

این بیت به تاثیر گرما بر ایجاد بخار و حرکت هوا اشاره دارد وقتی خورشید سطح زمین را گرم میکند آب تبخیر شده و به شکل بخار بالا می رود.

این فرآیند یکی از دلایل ایجاد باد و سیستمهای جوی است.

۱۳. چون هر دو رسد به همدگر جفت 

 باد آید از ان صفت چنین گفت 

این بیت تشکیل باد (Wind Formation) را توضیح میدهد باد زمانی ایجاد میشود که اختلاف فشار و دما بین دو منطقه باعث حرکت هوا شود.

این موضوع امروزه در دینامیک جوی بررسی می شود.

تفسیر:

اینجا شاعر به پیدایش باد اشاره دارد.

مقایسه با دانش مدرن:

باد به دلیل اختلاف فشار هوا و تغییرات دمایی در سطح زمین ایجاد می شود. هوای گرم و سبک بالا می رود و هوای سرد جای آن را می گیرد، که این چرخه موجب وزش باد می شود.

۱۴. پس دودی از آن سطبر گردد 

 رود [بالا برود و] ابر گردد

این بیت به تشکیل ابرهای ضخیم و طوفانی (Cumulonimbus).اشاره دارد

وقتی هوای گرم و مرطوب بالا میرود، بخار آب چگالیده شده و ابرهای متراکم و ضخیمی تشکیل می دهد.

تفسیر:

اشاره به بخار آب که پس از تبخیر به ابر تبدیل می شود.

مقایسه با دانش مدرن:

این بیت بیانگر تبخیر (Evaporation) است که در آن آب از سطح زمین بخار شده و در جو بالا می رود.

مقایسه با علم مدرن:

• این فرایند در علم فیزیک به نام صعود همرفتی (Convective Uplift) شناخته می شود، که طی آن هوای گرم همراه با بخار آب به سمت بالا حرکت کرده، سرد شده و متراکم می شود و ابرها را تشکیل می دهد.

۱۵. گویند هوا به او خروشد 

 در منع تحرکش بکوشد

این بیت نشان دهنده ی توفان و تندبادها است که در اثر اختلاف دما و فشار در جو ایجاد میشوند.

در این بیت به پدیده ی رعد و برق

 (Thunder Lightning & )اشاره شده است.

رعد و برق نتیجه ی تخلیه ی الکتریکی درون ابرهای طوفانی است که باعث ایجاد نور (برق) و صدا (رعد) میشود.

تفسیر:

این ابیات به تشکیل صاعقه و صدای رعد اشاره دارند.

مقایسه با دانش مدرن:

رعد و برق نتیجه تخلیه الکتریکی در جو است. بارهای الکتریکی متضاد در ابرها یا میان ابر و زمین باعث ایجاد جرقه های الکتریکی می شوند. صدای رعد ناشی از منبسط شدن سریع هوای اطراف این جرقه هاست.

١٦-“پس دودی ازان سطبر گردد 

 رود [به هوا و] ابر گردد”

تحلیل:

• اشاره به این دارد که دود یا بخار به سمت بالا حرکت کرده و در نهایت ابر تشکیل می شود.

• می توان این بیت را به فرآیند صعود بخار آب و تراکم آن در جو نسبت داد.

مقایسه با علم مدرن:

• این فرایند در علم فیزیک به نام صعود همرفتی (Convective Uplift) شناخته می شود، که طی آن هوای گرم همراه با بخار آب به سمت بالا حرکت کرده، سرد شده و متراکم می شود و ابرها را تشکیل می دهد.

١٧- “گویند هوا به او خروشد 

در منع تحرکش بکوشد”

تحلیل:

• این بیت به آشفتگی های جوی و احتمالا جریان های هوایی شدید (مثل طوفان ها) اشاره دارد.

• “در منع تحرکش بکوشد” ممکن است به تاثیر نیروی اصطکاک یا فشار هوا در مهار حرکت توده های هوا اشاره کند.

مقایسه با علم مدرن:

• امروزه می دانیم که اختلاف فشار هوا و تغییرات دما باعث ایجاد جریان های هوایی شدید می شود.

• اصطکاک سطحی (Surface Friction) در نزدیکی سطح زمین مانع از حرکت آزادانه ی هوا می شود، که همین امر در شکل گیری سیستم های طوفانی نقش دارد.

١٨- “از زبده آن دو سعد گویند 

 صوتی بجهد که رعد گویند”

تحلیل:

• این بیت به ایجاد رعد و برق اشاره دارد.

• “زبده آن دو سعد” احتمالا به اصطکاک بین دو توده ی هوای گرم و سرد یا بارهای الکتریکی متضاد در داخل ابرها اشاره دارد که باعث تخلیه ی الکتریکی و ایجاد صدای رعد می شود.

مقایسه با علم مدرن:

• رعد و برق ناشی از تخلیه ی الکتریکی میان بخش های مختلف یک ابر طوفانی یا بین ابر و زمین است.

• رعد نتیجه ی انبساط سریع هوای اطراف کانال تخلیه ی الکتریکی است که باعث ایجاد امواج صوتی می شود.

نتیجه گیری:

این اشعار نشان می دهند که شاه زین العباد بیرمی شناخت دقیقی از پدیده های جوی و فیزیکی داشته است. هرچند که او از زبان شعر و تعابیر فلسفی استفاده کرده، اما اصولی که بیان کرده کاملا با دانش امروزی در زمینه هواشناسی و فیزیک هماهنگ است.

اشعار شاه زین العباد بیرمی نه تنها بیانگر درک عمیق او از پدیده های فیزیکی و هواشناسی است، بلکه نشان دهنده ی این است که مفاهیمی مانند چرخه ی آب، تشکیل باد، باران، تگرگ، و رعد و برق، قرن ها پیش توسط دانشمندان و شاعران درک شده و به زبان استعاری بیان می شده است. 

منوچهر عابدی راد

حسین خادم

سید حسن زندوی 

اسفند ماه ۱۴۰۳ خورشیدی