قانون الهی در نابودی جوامع: نگاهی به آیه ۱۶ سوره اسراء از منظر تاریخ و طبیعت

قانون الهی در نابودی جوامع: نگاهی به آیه ۱۶ سوره اسراء از منظر تاریخ و طبیعت(همراه با فهرست منابع)

وقتی به تاریخ و دنیای امروز نگاه می کنیم، دلمون پر از سوال می شه و فکرمون مشغول: آیا سرنوشت تمدن ها فقط مثل رقص باد روی خاکستره؟ آیا جامعه های انسانی مجبورن دائم بالا و پایین برن؟ یا یه قانون پنهانی و مهمی پشت این ماجراها هست؟

برای پیدا کردن جواب این سوال ها، یه راهنمای روشن داریم: آیه شانزدهم سوره اسراء. این آیه با یه زبون واضح و قاطع، راز نابودی جامعه ها رو برامون آشکار می کنه:

"واذا اردنا ان نهلک قریه امرنا مترفیها ففسقوا فیها فحق علیها القول فدمرناها تدمیرا" (سوره اسراء، آیه ۱۶)

این آیه فقط یه نصیحت اخلاقی نیست، یه قانون الهیه. قانونی که هم توی تاریخ و هم توی طبیعت می تونیم ببینیم. برای اینکه این قانون رو درست بفهمیم، باید کلمه های کلیدی اون رو معنی کنیم:

"قریه" (شهر/دیار): این کلمه فقط به یه مکان اشاره نمی کنه، بلکه منظور یه جامعه انسانی با تمدن، هویت و روابط پیچیده است (علامه طباطبایی). یعنی یه گروه از مردم که با هم زندگی می کنن و تاریخ، فرهنگ و رسوم خودشون رو دارن (همان).

"مترفیها" (متنعمان): این کلمه به یه دسته خاص از مردم توی جامعه اشاره داره، آدم های خوش گذران1 و غرق در نعمت. اینا فقط پولدارا نیستن، بلکه آدمایی هستن که خیلی به فکر خودشونن، مسئولیت پذیر نیستن و وقتی به قدرت و ثروت می رسن، مغرور و خودخواه می شن (قرائتی، ۱۳۸۹). "اتراف" یعنی غرق شدن در خوشی ها و لذت های دنیا و فراموش کردن چیزهای مهم (همان).

"فسقوا" (نافرمانی کردند): منظور از نافرمانی اینجا، گناه کردن به صورت دسته جمعیه. یعنی وقتی فساد اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی توی جامعه زیاد می شه، قانون شکنی و بی بندوباری رواج پیدا می کنه و ارزش های خوب از بین می رن (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴). "فسق" یعنی دور شدن از راه راست و درست و رفتن به بیراهه (همان).

"فحق علیها القول" (عذاب حتمی گردید): این جمله یعنی مجازات برای جامعه فاسد حتمی و حتما اتفاق می افته. این یه قانون خداست، نه فقط یه تهدید. یعنی وقتی فساد زیاد می شه، نابود شدن جامعه یه نتیجه طبیعی و اجتناب ناپذیره (زمخشری، ۱۹۸۷).

"فدمرناها تدمیرا" (به سختی درهم کوبیدیم و نابود کردیم): این یعنی یه نابودی خیلی سخت و کامل. "تدمیر" یعنی جامعه به شدت نابود می شه و دیگه چیزی ازش باقی نمی مونه. مثل یه خونه که رو سر ساکنینش خراب می شه، تمدنی که خودش باعث نابودی خودشه (طبرسی، ۱۹۸۸). این نابودی فقط یه مجازات معمولی نیست، بلکه یه درس عبرته برای بقیه (همان).

با این معنی های روشن، می فهمیم که آیه ۱۶ سوره اسراء یه قانون علت و معلولی رو بیان می کنه: فساد باعث نابودی جامعه می شه. 

این مقاله می خواد این قانون الهی رو از دیدگاه علمی، فلسفی و عملی بررسی کنه و ببینه چطور می شه از این سرنوشت بد فرار کرد.

۱. پژواک علم: چه اتفاقی برای تمدن ها و طبیعت می افته؟

شاید فکر کنیم تاریخ فقط یه قصه قدیمی باشه و طبیعت یه دنیای جدا از ما. ولی علم به ما نشون می ده که تاریخ و طبیعت هر دو از یه قانون پیروی می کنن: قانون علت و معلول. فساد و بی عدالتی هم تمدن ها رو نابود می کنن هم طبیعت رو.

۱.۱. سقوط مایاها: وقتی دیگه آفتاب نتابید

یه زمانی، تمدن مایاها در آمریکای مرکزی خیلی پیشرفته بود. شهرهای بزرگ و آباد داشتند، کشاورزی شون خوب بود و اهرام سنگی بزرگی ساخته بودند. اما یه دفعه انگار یه دست نامرئی زد و ناگهان این تمدن از بین رفت. تو قرن نهم میلادی، سایه شوم نابودی بر سرزمین مایا افتاد و تمدن معروفشون خاموش شد (Diamond, 2005).

دانشمندان سال ها دنبال راز این سقوط ناگهانی گشتند. نه جنگ بزرگی، نه زلزله ای، نه آتشفشانی... راز مایاها توی خاک خودشون بود، توی ریشه های درخت های قطع شده، توی جمجمه های شکسته، توی سکوت شهرهای مرده.

• خاک تشنه، آسمان بی باران: مایاها که جمعیتشون زیاد شده بود، بی رحمانه به جنگل ها حمله کردند. درخت های بلند رو قطع کردند تا زمین برای کشاورزی ذرت آماده کنند. اما طبیعت انتقام گرفت. جنگل زدایی باعث شد خاک خراب شه، بارون کم بشه، خشکسالی های طولانی بیاد و زمین های کشاورزی دیگه محصول نده (Turner & Sabloff, 2012).
• جنگ و دعوا: وقتی منابع کم شد، شهرهای مایا به جون هم افتادند. جنگ های داخلی شروع شد، صلح از بین رفت و ترس و ناامنی جای امید و اعتماد رو گرفت (Webster, 2002).
• حاکمان بی توجه: شاید هم فساد توی حکومت مایاها زیاد شده بود. شاید حاکمان فقط به فکر خودشون بودند و مردم رو فراموش کرده بودند. حکومتی که به فکر مردمش نباشه، بالاخره سقوط می کنه (Culbert, 1988).

مایاها قربانی فساد شدند، هم فساد محیط زیست، هم فساد اجتماعی و شاید هم فساد اخلاقی (Diamond, 2005). سقوط مایاها یه اتفاق تصادفی نبود، بلکه نتیجه قانون هستی بود.

۱.۲. بحران تنوع زیستی: وقتی طبیعت آهنگش رو گم می کنه

این قانون فقط توی تاریخ تمدن ها نیست که دیده می شه. دنیای زنده هم تحت تاثیر همین قانونه. به طبیعت نگاه کنید، چه سمفونی زیبایی از زندگی در جریانه! جنگل های بزرگ، دریاهای وسیع، دشت های پر از گل، هر کدوم یه بخش از این آهنگ هماهنگ رو می نوازن. اما وقتی این هماهنگی به هم می خوره، وقتی "فساد" به محیط زیست راه پیدا می کنه، آهنگ زندگی بد و ناهماهنگ می شه.

بحران تنوع زیستی امروز، یه مثال واضح از این "فساد اکولوژیکی" است (IPBES, 2019). تنوع بی نظیر گیاهان و حیوانات که میلیون ها ساله پایه زندگی رو محکم نگه داشته، الان داره از بین می ره (همان).

• زخم تبر بر پیکر جنگل: انسان بی محابا به طبیعت حمله کرده. جنگل ها رو نابود می کنه، زمین ها رو شخم می زنه، رودخونه ها رو آلوده می کنه، انگار هیچ حد و مرزی نداره (Habitat loss, 2023). تخریب زیستگاه ها مثل پتک سنگین به تنوع زیستی ضربه می زنه و خیلی از گونه های گیاهی و جانوری رو به نابودی می کشونه (همان).
• سمفونی سکوت: آلودگی مثل زهر کشنده توی رگ های طبیعت جاری می شه. دود کارخونه ها، زباله های شهرها، مواد شیمیایی کشاورزی، همه جا رو گرفته (Pollution Effects, 2023). آلودگی محیط زیست نه فقط آب و هوا و خاک رو مسموم می کنه، بلکه زنجیره های غذایی رو به هم می ریزه، تولیدمثل گونه ها رو مختل می کنه و تعادل ظریف اکوسیستم ها رو از بین می بره (همان). کم کم صدای زندگی توی طبیعت کم می شه و "سمفونی سکوت" جاش رو می گیره (همان).
• تب زمین، طوفان تغییر: تغییرات آب و هوایی، بزرگ ترین تهدید محیط زیستی زمان ماست (Climate Change Impacts, 2023). گرم شدن زمین، طوفان های شدید، خشکسالی های طولانی، سیلاب های ویرانگر، همه نشانه های آشکار این بحران جهانی هستند (همان). تغییرات آب و هوایی، اکوسیستم ها رو بی ثبات می کنه، زیستگاه ها رو عوض می کنه و گونه ها رو مجبور به مهاجرت یا انقراض می کنه (همان). تب زمین، تعادل هزاران ساله طبیعت رو به هم می زنه و آینده حیات رو به خطر می اندازه (همان).
• بیگانگان ناخوانده: گونه های مهاجم مثل لشکر بیگانه به سرزمین جدید حمله می کنن (Invasive Species, 2023). چون دشمن طبیعی ندارن، خیلی زود زیاد می شن، منابع غذایی رو مال خودشون می کنن و گونه های بومی رو از بین می برن (همان). حمله گونه های مهاجم، تنوع زیستی رو کم می کنه، رقابت رو توی اکوسیستم بیشتر می کنه و تعادل ظریف طبیعت رو به هم می زنه (همان).

بحران تنوع زیستی فقط یه مشکل محیط زیستی نیست، بلکه یه بحران اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی هم هست. نابودی تنوع زیستی فقط از دست دادن چند تا گونه نیست، بلکه از دست دادن "هماهنگی" از دست دادن "تعادل" و از دست دادن "آینده حیاته". وقتی طبیعت آهنگش رو گم می کنه، صدای نابودی توی گوش هستی می پیچه.

قانون هستی توی طبیعت و تاریخ یکسانه: فساد هر جا وارد بشه، نابودی رو به دنبال خودش میاره. چه تمدن مایا باشه، چه اکوسیستم های زمین، چه روح انسان، قانون عدل همیشه کار خودشو انجام می ده.

۲. پژواک فلسفه: عدالت الهی و صدای فطرت

یه نیروی پنهان پشت این قضایا هست، نیرویی به اسم "عدالت". فلسفه اسلامی می گه عدالت اصل و اساس هستیه، قلب تپنده آفرینش، راز نظم و هماهنگی دنیا. دنیا بر پایه "میزان" بنا شده، میزان عدل، میزان حق، میزان تعادل.

۲.۱. میزان هستی: یه سمفونی هماهنگ

"میزان" یه کلمه خیلی پرمعناست، هم ترازویی برای سنجش حق و ناحق، هم معیاری برای نظم و هماهنگی، هم نشونه ای از حکمت خداست. توی حکمت اسلامی، "میزان" ریشه تمام زیبایی ها و خوبی های دنیاست.

• میزان تکوینی: نظم بی نقص دنیا. به آسمان شب نگاه کنید، رقص سیارات، گردش کهکشان ها، قوانین فیزیک و شیمی، همه چیز بر "میزان" استواره. اگه یه ذره از این نظم به هم بخوره، دنیا به آشوب کشیده می شه (ابن سینا، ۱۳۸۳). "میزان تکوینی" نشون می ده حکمت بی انتهای خالق رو که دنیا رو بر اساس عدل و توازن آفریده (همان).
• میزان تشریعی: راه راست زندگی. خدا برای راهنمایی انسان، شریعت رو نازل کرده، احکامی برای برقراری عدل و قسط توی جامعه، قوانینی برای تنظیم روابط انسان ها، دستوراتی برای پاک کردن روح و روان انسان ها (نراقی، ۱۹۹۸). "میزان تشریعی" راهنمایی الهیه برای بازگشت انسان به فطرت خودش، فطرتی که بر اساس عدل و راستی بنا شده (همان).
• میزان اخلاقی: اعتدال در همه چیز. زندگی متعادل، زندگییه که بر پایه "میزان" بنا شده باشه. اعتدال توی خوردن و آشامیدن، توی خشم و محبت، توی کار و استراحت، همه چیز باید با "میزان" سنجیده بشه. "میزان اخلاقی" کلید خوشبختی فردی و اجتماعیه، راه رهایی از زیاده روی و کم کاری و رسیدن به کمال انسانی (غزالی).

۲.۲. ناهمگونی هستی شناختی: وقتی میزان گم می شه

حالا اگه "میزان" از بین بره چی می شه؟ اگه جامعه ها از "عدل" روی برگردونن و "فساد" رو انتخاب کنن چی؟ فلسفه اسلامی جواب می ده: وقتی "میزان" به هم می خوره، "ناهمگونی هستی شناختی" به وجود میاد.

• ناهمگونی در جامعه: فروپاشی اعتماد. فساد مثل یه زلزله بزرگ، پایه های اعتماد اجتماعی رو خراب می کنه. مردم به حاکمان بی اعتماد می شن، به قوانین بی اعتماد می شن، به همدیگه بی اعتماد می شن (فوکویاما، ۱۳۷۹). وقتی اعتماد از جامعه بره، "سرمایه اجتماعی" نابود می شه و جامعه مثل یه گله پراکنده می شه (همان). ناهمگونی اجتماعی اول بدبختی برای یه تمدنه.
• ناهمگونی در جان: بیماری روح. فساد فقط دزدی از پول مردم نیست، دزدی از جون خودشونه. وقتی انسان از "میزان اخلاقی" دور می شه، فطرتش آلوده می شه، وجدانش می خوابه، روحش بیمار می شه (نراقی، ۱۹۹۸). ناهمگونی درونی انسان رو از خودش دور می کنه، اضطراب و افسردگی میاره و زندگی رو بی معنی می کنه (همان). ناهمگونی فردی اول بدبختی برای انسانیته.
• ناهمگونی در تاریخ: عبرت های فراموش شده. تاریخ آینه عبرته، شاهدی برای قانون عدل خدا. خیلی از تمدن ها اومدن و رفتن. سقوط تمدن ها شانسی نیست، نتیجه دور شدن از "میزان هستیه" (ابن خلدون، ۱۹۸۴). تاریخ با صدای بلند می گه که ظلم و فساد آخرش نابودیه (همان). ناهمگونی تاریخی زنگ خطریه برای آدم های عاقل.

۳. پژواک عمل: راه های نجات

آیا راهی برای فرار از این سرنوشت بد هست؟ آیا می شه جلوی قانون نابودی وایستاد؟ آیه ۱۶ سوره اسراء فقط یه قانون اجباری رو بیان نمی کنه، بلکه یه راه روشن برای نجات هم نشون می ده. این آیه به ما یاد می ده که "عدالت" و "درستی" فقط چیزهای خوب نیستن، بلکه "شرط زنده موندن" هستن، "ضامن خوشبختی" هستن.

۳.۱. میزان فردی: برگشت به خود راستین

نجات از نابودی، از درون خود انسان شروع می شه. هر فرد باید "میزان درون" خودش رو درست کنه، "فطرت پاک" خودش رو از سیاهی گناه پاک کنه و به "خود اصلیش" برگرده.

• خودسازی اخلاقی: جنگ با خود بد. جنگ اصلی جنگ با نفسمونه، جنگ با بدی های درونی. جنگ برای کنترل خشم و شهوت، جنگ برای رها شدن از خودخواهی و طمع، جنگ برای رسیدن به "تقوای خدا" (مطهری، ۱۳۷۲). خودسازی اخلاقی، پایه جامعه سالمه (همان).
• پایبندی به حق و عدل: ترازو ایمان. ایمان واقعی با "عمل خوب" سنجیده می شه، عملی که اصلش "عدالت" و "حق گرایی" باشه. دروغ نگفتن، خیانت نکردن، حق کسی رو نخوردن، انصاف رو رعایت کردن، همه جا و همه وقت، اینا نشانه های "میزان ایمانه" (امام علی (ع)، بی تا).
• مسئولیت پذیری اجتماعی: شهروند بیدار. هیچ کس نباید بگه به من چه! هر فرد باید "شهروند بیدار" باشه، چشم و گوش جامعه باشه، بدی ها رو بگه، از خوبی ها دفاع کنه و برای بهتر شدن اوضاع تلاش کنه. جامعه پویا، جامعه مسئولیت پذیره (امام علی (ع)).

۳.۲. میزان اجتماعی: ساختن جامعه عادل

نجات دسته جمعی، به "درست کردن میزان بیرون" بستگی داره، ساختن "جامعه عادل"، جامعه ای که بر پایه "حق" و "عدالت" بنا شده باشه.

• نهادهای عادلانه: ضمانت اجرای عدالت. قانون عادلانه، دادگاه مستقل، نهادهای نظارتی درست، همه چیز باید برای "عدالت" کار کنه. نهادهای عادلانه "ضامن اجرای عدالت" توی جامعه ان، وگرنه امیدی به نجات نیست (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران).
• مبارزه با فساد: ریشه کن کردن بیماری. فساد مثل یه بیماری واگیردار توی جامعه پخش می شه و همه جا رو خراب می کنه. مبارزه با فساد "یه جهاد مقدسه"، یه تلاش همه جانبه و حسابی برای ریشه کن کردن این بیماری بد، از همه جای جامعه (قانون مبارزه با مفاسد اقتصادی).
• فرهنگ عدالت خواهی: بذر امید در دل ها. عدالت فقط قانون و نهاد نیست، "فرهنگه"، "باوره"، "ارزشه". جامعه ای که "فرهنگ عدالت خواهی" داشته باشه، جامعه ایه که جلوی فساد و ظلم وایمیسته، جامعه ای که "امید" توش زنده است و "آینده ش" روشنه (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش).
• توزیع عادلانه فرصت ها: حق همه. عدالت اجتماعی بدون "عدالت اقتصادی" ممکن نیست. تقسیم عادلانه فرصت ها و منابع، از بین بردن تبعیض و نابرابری، کم کردن فاصله بین پولدار و فقیر، همه چی باید برای "عدالت" باشه (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران). جامعه ای که "عدالت اقتصادی" رو هدفش قرار بده، جامعه ای پایدار و پیشرفته خواهد بود (همان).

۴. پژواک پرسش ها: انتخاب با ماست

آیا واقعا می شه جلوی "قانون نابودی" رو گرفت؟ آیا جامعه های فاسد مجبور به نابودی هستن؟ یا هنوز امیدی هست؟ جوابش دست خودمونه، توی "انتخابمون".

• قانون نابودی، قطعی نیست، فقط "یه مسیر معمولیه". تاریخ پر از جامعه هایی بوده که فاسد شدن و از بین رفتن. اما تاریخ، نمونه های "نجات" رو هم نشون داده. جامعه هایی که با "اصلاحات اساسی" و "همت مردم"، تونستن راه تاریخ رو عوض کنن و خودشون رو نجات بدن (Huntington, 1996).
• درست کردن جامعه فاسد "ممکنه"، اما "آسون نیست". مثل مریضی سختی که به بدن افتاده باشه، "درمانش" تلاش زیاد، صبر و حوصله و اراده قوی می خواد. درست کردن جامعه فاسد، هم به "تغییر از درون" تک تک آدم ها نیاز داره، هم به "اصلاحات ریشه ای" توی همه بخش های جامعه (Rose-Ackerman, 1999).
• "فرهنگ عدالت خواه"، سلاح مقابله با فساده. جامعه ای که "ارزش های اخلاقی" رو حفظ کنه، "عدالت طلبی" رو هدفش قرار بده، "مسئولیت پذیری" رو بین مردمش زیاد کنه، جامعه ای مقاوم در برابر فساد و ظلم خواهد بود (هانتینگتون، ۱۹۹۶). فرهنگ قوی مثل یه دیوار محکم از جامعه در برابر نابودی محافظت می کنه (همان).
• "نوع فساد" هم مهمه. فساد "همه گیر و سیستمی"، فساد "آدم بزرگا و حاکما"، فساد "پول و سیاست"، همه شون مثل "کاتالیزور نابودی" عمل می کنن و سقوط رو سرعت می دن. جامعه هایی که "انواع مختلف فساد" رو با هم داشته باشن، زودتر آسیب می بینن و ضعیف می شن (رز-اکرمن، ۱۹۹۹).
• "رهبری خوب"، کلید نجاته. رهبر عادل، دانا و دلسوز، مثل یه ناخدای ماهر می تونه کشتی جامعه رو از توی طوفان فساد سالم رد کنه. رهبری صالح با "قوی کردن نهادهای عادلانه"، "مبارزه با فساد" و "ترویج ارزش های اخلاقی"، می تونه جامعه رو به سمت نجات هدایت کنه (Covey, 2004).
• "امید" و "همت مردم"، نیروی حرکت به جلو هستن. ناامیدی مثل سم جامعه رو می کشه، "امید"، خون زندگی رو تو رگ های جامعه جاری می کنه. وقتی "امید" توی دل ها زنده باشه و "همت مردم" برای تغییر جمع بشه، هیچ سدی جلو اصلاحات رو نمی گیره. ایمان به وعده های خدا و تلاش برای عدالت، می تونه جامعه ها رو جلوی قانون نابودی قوی کنه (قرآن، سوره رعد، آیه ۱۱).

نتیجه گیری: پناه به "میزان عدل"

آیه ۱۶ سوره اسراء، صدای "قانون عدل الهی" توی گوش تاریخ و طبیعته. قانونی که به ما می گه: فساد و بی عدالتی، آخر همه تمدن ها رو نابود می کنه. اما این قانون "اجبار تاریخ" نیست، یه "هشدار برای بیداریه". به ما می گه: سرنوشت جامعه ها دست خود آدم هاست، دست "انتخابشون"، دست "اراده شون".

راه نجات، برگشتن به "میزان عدله"، درست کردن "ناهمگونی های هستی شناختی"، زنده کردن "فطرت پاک انسانی"، ساختن "جامعه عادل". این راه سخته و پر از مشکل، ولی "ممکنه"، "اگه بخوایم". اگه به صدای فطرت گوش بدیم، اگه همت مردم رو جمع کنیم، اگه تو راه "عدالت" قدم برداریم، می تونیم از نابودی فرار کنیم و "یه آینده روشن" برای خودمون و نسل های بعد بسازیم. به امید اون روز...

فهرست منابع

• ابن سینا، حسین بن عبدالله. (۱۳۸۳). الاشارات و التنبیهات. قم: بوستان کتاب.
• ابن خلدون، عبدالرحمن. (۱۹۸۴). مقدمه ابن خلدون. بیروت: دارالقلم.
• امام علی (ع). (بی تا). نهج البلاغه. ترجمه و شرح فیض الاسلام. تهران: انتشارات فقه. (نامه به مالک اشتر).
• غزالی، محمد بن محمد. (بی تا). احیاء علوم الدین. بیروت: دارالمعرفه.
• قرآن کریم. (بی تا). ترجمه و تفسیرهای معتبر (المیزان، مجمع البیان، نمونه، نور، الکشاف).
• قرائتی، محسن. (۱۳۸۹). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. (اصول ۲۸ و 43 و اصل تفکیک قوا).
• قانون مبارزه با مفاسد اقتصادی جمهوری اسلامی ایران.
• مطهری، مرتضی. (۱۳۷۲). فلسفه اخلاق. تهران: انتشارات صدرا.
• مکارم شیرازی، ناصر. (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• نراقی، ملا محمدمهدی. (۱۹۹۸). جامع السعادات. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
• رز-اکرمن، سوزان. (۱۳۹۹). فساد و حکومت: علل، پیامدها و اصلاحات. ترجمه: عباس آگاهی. تهران: انتشارات ققنوس.
• زمخشری، محمود بن عمر. (۱۹۸۷). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دارالکتاب العربی.
• سند تحول بنیادین آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران.
• طباطبایی، سید محمدحسین. (بی تا). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
• طبرسی، فضل بن حسن. (۱۹۸۸). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
• فوکویاما، فرانسیس. (۱۳۷۹). سرمایه اجتماعی و نظم جهانی. ترجمه: غلامعباس افشار. تهران: نشر نی.

Covey, S. R. (2004). The 8th habit: From effectiveness to greatness. Simon and Schuster.

Diamond, J. (2005). Collapse: How societies choose to fail or succeed. Viking.

Habitat loss. (2023, December 1). In Wikipedia. Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Habitat_loss

Huntington, S. P. (1996). The clash of civilizations and the remaking of world order. Simon & Schuster.

Invasive Species. (2023, December 2). In Wikipedia. Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Invasive_species

IPBES. (2019). Global assessment report on biodiversity and ecosystem services. Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services.

Pollution Effects. (2023, November 28). In Wikipedia. Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Effects_of_pollution

Turner II, B. L., & Sabloff, J. A. (2012). Classic Maya civilization. In Ancient cities: Urban transformations from Mesopotamia to Iraq (pp. 253-286). Cambridge University Press.

Webster, D. L. (2002). The fall of the ancient Maya: Solving2 the mystery of the Maya collapse. Thames & Hudson.

محتاج دعاتونم، محمدزاده معلمی کوچک در مسیر روشنایی.