مقاله علمی باموضوع: بررسی حکم فقهی قضاوت و داوری در نظام اسلامی

مقاله علمی باموضوع:

بررسی حکم فقهی قضاوت و داوری در نظام اسلامی

https://elmnet.ir/doc/410321972-82214

چکیده
قضاوت و داوری از جمله نهادهای مهم در نظام حقوقی اسلام است که نقش بسزایی در تحقق عدالت و حل اختلافات میان افراد جامعه ایفا می کند. این مقاله به بررسی حکم فقهی قضاوت و داوری در نظام اسلامی می پردازد و با استناد به منابع فقهی، قرآن، سنت و دیدگاه های فقهای شیعه و اهل سنت، به تحلیل جایگاه، شرایط و احکام مرتبط با قضاوت و داوری در اسلام می پردازد. در این پژوهش، تلاش شده است تا با بررسی ابعاد مختلف این موضوع، به سوالاتی مانند مشروعیت قضاوت، شرایط قاضی، انواع داوری و تفاوت های آن با قضاوت پاسخ داده شود.
---
مقدمه
قضاوت و داوری از دیرباز به عنوان یکی از ابزارهای مهم برای حل اختلافات و برقراری عدالت در جوامع بشری مطرح بوده است. در نظام اسلامی، این نهادها از جایگاه ویژه ای برخوردارند و احکام فقهی دقیقی برای آنها تعیین شده است. قضاوت به عنوان یک وظیفه شرعی و حکومتی، و داوری به عنوان یک روش توافقی برای حل اختلافات، هر دو در راستای تحقق عدالت و حفظ حقوق افراد در جامعه اسلامی عمل می کنند. این مقاله با هدف بررسی حکم فقهی این دو نهاد، به تحلیل شرایط، وظایف و احکام مرتبط با آنها می پردازد.
---
**1. مفهوم قضاوت و داوری در فقه اسلامی**
قضاوت در فقه اسلامی به معنای صدور حکم بر اساس شریعت اسلام برای حل اختلافات میان افراد است. قاضی به عنوان نماینده حکومت اسلامی، موظف است بر اساس قرآن، سنت و اجماع، حکم صادر کند. از سوی دیگر، داوری به معنای حل اختلافات از طریق توافق طرفین و انتخاب یک داور است که معمولا در مواردی که طرفین تمایل به حل مسالمت آمیز اختلاف دارند، استفاده می شود.
---
**2. مشروعیت قضاوت در اسلام**
قضاوت در اسلام از مشروعیت بالایی برخوردار است و به عنوان یک وظیفه شرعی و حکومتی تلقی می شود. قرآن کریم در آیات متعددی به ضرورت قضاوت عادلانه اشاره کرده است، از جمله در آیه 58 سوره نساء که می فرماید:
**«ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهلها واذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل»
(خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانشان بازگردانید و هنگامی که میان مردم داوری می کنید، به عدالت داوری کنید.)
همچنین در سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) نیز تاکید فراوانی بر اهمیت قضاوت عادلانه شده است. پیامبر (ص) خود به عنوان قاضی عمل می کرد و پس از ایشان، خلفا و ائمه نیز این مسئولیت را بر عهده داشتند.
---
**3. شرایط قاضی در فقه اسلامی**
برای قضاوت در نظام اسلامی، شرایط خاصی برای قاضی تعیین شده است که برخی از مهم ترین آنها عبارتند از:
- **عدالت**: قاضی باید عادل باشد و از گناهان کبیره اجتناب کند.
- **اجتهاد**: قاضی باید مجتهد باشد و توانایی استنباط احکام شرعی از منابع فقهی را داشته باشد.
- **عقل و بلوغ**: قاضی باید عاقل و بالغ باشد.
- **آگاهی به قوانین**: قاضی باید به قوانین شرعی و حقوقی آگاهی کامل داشته باشد.
- **عدم وابستگی**: قاضی باید از هرگونه وابستگی به طرفین دعوا دور باشد تا بتواند به عدالت حکم کند.
---
**4. انواع داوری در فقه اسلامی**
داوری در فقه اسلامی به دو نوع اصلی تقسیم می شود:
- **داوری اختیاری**: در این نوع، طرفین اختلاف به صورت داوطلبانه یک داور را انتخاب می کنند تا اختلاف آنها را حل کند. این نوع داوری معمولا در مواردی مانند اختلافات خانوادگی یا تجاری استفاده می شود.
- **داوری اجباری**: در برخی موارد، حکومت اسلامی ممکن است برای حل اختلافات، داوری را الزامی کند. این نوع داوری معمولا در مواردی که اختلافات پیچیده تر هستند و نیاز به تخصص خاصی دارند، استفاده می شود.
---
**5. تفاوت قضاوت و داوری**
قضاوت و داوری هر دو به حل اختلافات می پردازند، اما تفاوت های مهمی بین آنها وجود دارد:
- **منشا اختیار**: قاضی از سوی حکومت اسلامی منصوب می شود، در حالی که داور توسط طرفین اختلاف انتخاب می شود.
- **الزام آوری**: احکام قاضی الزام آور است و باید اجرا شود، اما تصمیمات داور ممکن است نیاز به توافق طرفین داشته باشد.
- **شرایط**: شرایط قاضی سخت گیرانه تر از شرایط داور است. برای مثال، قاضی باید مجتهد باشد، اما داور ممکن است تنها به دلیل تخصص یا اعتماد طرفین انتخاب شود.
---
**6. چالش های قضاوت و داوری در نظام اسلامی**
با وجود اهمیت قضاوت و داوری در اسلام، چالش هایی نیز در این زمینه وجود دارد. از جمله این چالش ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- **فساد اداری**: در برخی موارد، قضات ممکن است تحت تاثیر فشارهای سیاسی یا مالی قرار گیرند و از عدالت دور شوند.
- **کمبود قضات مجتهد**: در برخی جوامع اسلامی، کمبود قضاتی که شرایط اجتهاد را داشته باشند، ممکن است باعث مشکلاتی در سیستم قضایی شود.
- **عدم آگاهی مردم**: برخی افراد ممکن است از حقوق خود در سیستم قضایی یا داوری آگاهی نداشته باشند و به همین دلیل از این نهادها استفاده نکنند.
---
نتیجه گیری
قضاوت و داوری در نظام اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردارند و به عنوان ابزارهایی برای تحقق عدالت و حل اختلافات مورد تاکید قرار گرفته اند. قضاوت به عنوان یک وظیفه شرعی و حکومتی، نیازمند شرایط سخت گیرانه ای برای قاضی است، در حالی که داوری به عنوان یک روش توافقی، انعطاف بیشتری دارد. با این حال، چالش هایی مانند فساد اداری و کمبود قضات مجتهد ممکن است عملکرد این نهادها را تحت تاثیر قرار دهد. برای بهبود سیستم قضایی و داوری در جوامع اسلامی، نیاز به آموزش، آگاهی بخشی و تقویت نهادهای نظارتی است.

---

**منابع**
1. قرآن کریم
2. نهج البلاغه
3. شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه
4. علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام
5. ابن قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی
6. خمینی، روح الله، تحریر الوسیله

این مقاله با استفاده از منابع فقهی و حقوقی معتبر تهیه شده است و می تواند به عنوان مرجعی برای پژوهش های بیشتر در این زمینه مورد استفاده قرار گیرد.