توصیف دو دیدگاه حوزوی به مقوله شعر با نگاهی به سخنان مقام معظم رهبری

توصیف دو دیدگاه حوزوی به مقوله شعر با نگاهی به سخنان مقام معظم رهبری

محمدحسین ایراندوست، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم 

*****

مقدمه

نگاه به مقوله شعر از سوی عالمان اسلامی منتهی به پیدایش دو دیدگاه مخالف شده است. دیدگاه اول متعلق به عده ای از علما و فقهای اسلامی است که با نظر به چند آیه از قرآن و چند حدیث که در خرده گیری و سرزنش شعر و شاعری وارد شده ، مخالف شعر و شاعری بوده و به ویژه خواندن شعر در مسجد را کاری ناخوشایند و زشت می دانستند. دیدگاه دوم متعلق به گروهی از علما و فقهای اسلامی است که نه تنها با شعر و شاعری مخالفتی نداشتند ، بلکه خود به سرودن اشعار زیبا در عصر خود درخشیدند و بر دیگران بشدت تاثیرگذار بودند. گروه دوم معتقدند که سرودن شعر در اصل حرام یا مکروه نیست. امور دیگر سبب کراهت یا توبیخ شعر شده است. شعر نه تنها در اسلام تقبیح نشده است، بلکه سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) دلالت دارد بر اینکه آنها به شعر استناد و استدلال کرده اند. مقام معظم رهبری صاحب دیدگاه دوم بوده و براین باور است که شعر و شاعری مطلوب، نه با فقاهت منافات دارد، نه با فلسفه . و به همین دلیل روی آوری حوزه علمیه به مقوله شعر را ضروری می دانند. این یادداشت با ساختار مقاله کوتاه (Essay) و از نوع توصیف (Description) تنظیم شده است. و درصدد است تا ویژگیهای دو دیدگاه مخالف نسبت به شعر و خصوصیات نظریه مقام معظم رهبری را به مقوله شعر را ارائه دهد.

دو دیدگاه متفاوت

نقد «شعر» از دیدگاه «شرع» از زمان صدر اسلام تا کنون مورد توجه نقادان و موافقان و مخالفان بوده است. این نقادی­ها منتهی به ظهور دو چشم­انداز شده است:

1- مخالفان شعر

مخالفان شعر و شاعری نظرگاه خود را بر پایه چند آیه از سوره شعراء در قرآن و احادیثی در باب «کراهت شعرخوانی در مسجد» پی­ریزی نمودند. البته این گروه شعرخوانی را در برخی شرایط مثل حالت روزه داری یا احرام و در برخی از مکان ها مثل مساجد و خصوصا مسجد الحرام و در بهره ای از زمان ها مثل روز جمعه مکروه و ناپسند می دانند.

2- موافقان شعر

این گروه با دقت بیشتر روی همان چند آیه و چند روایت و نیز با توجه به روایات دیگر و سیره رسول خدا (ص) و حمایت پیامبر و امامان معصوم از شاعران مومن ، در دفاع از شعر ، به این نتیجه رسیدند که اصل شعر نه تنها در دین اسلام تقبیح و سرزنش نشده است، بلکه سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) دلالت دارد بر اینکه آنها به شعر استناد و استدلال کرده اند. و امروز هم عالمان اسلامی همچون گذشته باید به مقوله شعر نیکو ، اقبال و توجه کنند. اکنون مختصرا به مستندات دو دیدگاه اشاره مختصر می شود:

1- قرآن

آیات 224 تا 226 در سوره شعراء بر نقد و نکوهش شاعران دلالت دارد. در آغاز می گوید : «و الشعراء یتبعهم الغاوون. الم تر انهم فی کل واد یهیمون. و انهم یقولون ما لا یفعلون» و شاعران را مردم جاهل گمراه پیروی کنند. آیا ندیدی که آنان در هر وادی سرگشته می روند؟ و مطالبی می گویند که به آن عمل نمی کنند؟

مخالفان می­گویند این آیات در تقبیح و توبیخ و نکوهش شاعران خیلی واضح و صریح سخن گفته است. در پاسخ به مخالفان گفته شده که اولا استثنای صریح و روشنی که در آیه 227 وجود دارد : «الا الذین ءامنوا وعملوا الصالحات وذکروا الله کثیرا» موضوع کاملا روشن است. قرآن با این کار شاعران را به دو دسته تقسیم نموده و حکم کلی برای همه آنها اظهار نفرموده است. ثانیا مفسران در تفسیر این آیات ، حکم کلی و مطلق درباره شعر و شاعری صادر نکردند و آن را فقط به برخی از شعراء زمان رسولخدا (ص) تطبیق داده اند . در بخش تفاسیر اهل سنت به چند تفسیر و در بخش تفاسیر شیعی هم به چند نمونه اشاره می شود:

1-1- تفاسیر اهل سنت :

ابوطاهر مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی (۸۱۶ -۷۲۹ ق) ادیب، مفسر، قاضی و فقیه شافعی در تفسیر خود مراد از شعراء را «عبد الله بن الزبعری» و یارانش می داند. و مراد از « یقولون ما لا یفعلون » را در متن شعر آنها تفسیر کرده یعنی شعرا در شعر خود چیزی می گویند که عمل نمی کنند.[1]

لازم به ذکر است که عبدالله ابن زبعری ، از برجسته ترین شاعران قریش و از سرسخت ترین مخالفان و دشمنان پیامبر (ص) بود. که در سال ۸ ق /۶۲۹م اسلام آورد. او هرگز اشتیاق دوران جاهلیت را از سر به در نکرده و از همان آغاز دعوت پیامبر (ص) در مکه به سختی با پیامبر و با اسلام به ستیز پرداخت . پیامبر (ص) در همین سال های اول و دوم بعثت در مکه توانست گروهی را مجاب سازد. ولی وقتی خبرش به گوش ابن زبعری رسید، به خصومت برخاست که آیه ­ای از سوره انبیاء به همین مناسبت نازل گردید.[2]

ابواللیث سمرقندی از مفسران قرن چهارم هجری، در تفسیر «بحرالعلوم» خود مراد از شعراء را فقط شاعران کفار می داند که در شعر خود حضرت رسول اکرم (ص) را هجو می کردند. به همین دلیل در ادامه آیات این سوره عده دیگری از شاعران مسلمان را استثناء کرده است . سمرقندی می­گوید : « ثم استثنی شعراء المسلمین حسان بن ثابت وعبد الله بن رواحه وکعب بن مالک رضی الله عنهم فقال عز وجل: الا الذین ءامنوا وعملوا الصالحات وذکروا الله کثیرا » یعنی از نظر ایشان مذمت و نکوهش آیه متوجه شاعران کفار است نه شاعران مسلمان[3].

امام طبرانی در تفسیر کبیر خود می گوید مراد آیه شعر مشرکین است و سپس عده ای از آنها را نام می برد مثل : «عبدالله بن الزبعری السهمی، وابو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب، وهبیره بن وهب المخزومی، وشافع بن عبد مناف الجمحی، وابو عزه عمرو بن عبدالله[4]» و می­افزاید مقصود از شعراء ، در آیه ، شاعران کفار است که در شعر خود حضرت رسول اکرم (ص) را هجو می کردند.[5]

ابوزید عبدالرحمان بن محمد ثعالبی (786-875ق)، مفسر و فقیه مالکی، و متکلم اشعری مذهب، در تفسیر خود می گوید مقصود از آیه «شعراء جاهلیت» هستند. و نیز این آیه هر شاعر مخلط (یعنی دوبه­هم زن و آمیزنده حق با باطل) را و هر شاعری را که مدح و هجو او براساس شهوت و هوای نفسانی اوست. و هر شاعری را که به زنان پاک و عفیف تهمت می زند و گفتار باطل دارد ، هم شامل می شود[6].

1-2- تفاسیر شیعی :

مرحوم طبرسی (ره) در مجمع البیان هم از قول ابن عباس، مقصود آیه را «شعراء جاهلیت» دانسته و سپس همچون امام طبرانی از تفسیر مقاتل اسامی این شاعران را ذکر نموده است که عبارتند از : عبدالله بن زبعری، ابوسفیان بن حارث ، هبیره بن ابی وهب، مسافع بن عبدمناف و تعدادی دیگر. اینها در راستای هجو پیامبر خدا (ص) می گفتند ما هم می توانیم مثل آنچه محمد (ص) می گوید ، بگوییم. و سپس شعر می گفتند. و عده ای گمراه هم از قوم این شعراء ، اطرافشان جمع می شدند و اشعار آنها را می شنیدند و نشر و پخش می­کردند.[7]

مرحوم شیخ طوسی (ره) در تفسیر تبیان، اقوال مختلفی برای مقصود شعراء در این آیه ذکر کرده­اند. از جمله «قصاص» یا داستان­سرا و قصه گویانی که دروغ می گفتند و هرچه به ذهنشان می رسید داستانسرایی می کردند. سپس میگوید این آیه درباره شاعرانی نازل شده که به هجو رسولخدا (ص) مشغول بودند. و البته هر شاعر باطل و دروغگو را هم شامل میشود. سپس عده دیگری از شاعران را استثناء می کند که اهل ایمان و عمل صالح هستند.[8]

مرحوم علامه طباطبایی(ره) یک سخن ویژه دارد. میگوید اساسا این آیه پاسخ به تهمتی است که مشرکین به رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) می زدند و او را شاعر می خواندند و این جواب از تهمت دوم ایشانست و اولی آن ، این بود که می گفتند او شیطانی دارد که قرآن را به وی وحی می کند. و این دو تهمت از تهمتهایی بود که در مکه و قبل از هجرت همواره آنها را تکرار می کردند و به این وسیله مردم را از دعوت حقه او دور می کردند[9].

نکته دیگری که علامه گفته اند اینکه شعرای با ایمان را در این آیه از مذمت شعرا مستثنا دانسته ، هیچ دلالتی ندارد بر اینکه این شعرای با ایمان ، فقط مو منین بعد از هجرتند. بلکه همه شعرای مومن را شامل می شود.

برآیند اقوال مفسران :

آیه مورد استناد دیدگاه مخالف ، ادعای مخالفان شعر و شاعری را اثبات نمی کند . زیرا اولا بیشتر مفسران مقصود آیه را فقط شعر جاهلی و شعراء جاهلیت دانسته و یا مقصود آیه را فقط چند گروه از شاعران دانسته اند که عبارتند از :

الف- شاعران کفارکه در شعر خود حضرت رسول اکرم (ص) را هجو می کردند.

ب- شاعر مخلط و دوبه هم زن و آمیزنده حق با باطل.

ج- شاعری که مدح و هجو او براساس شهوت و هوای نفسانی اوست.

د- شاعری که به زنان پاک و عفیف تهمت می زند.

و تقریبا همه مفسران گفته اند که استثنای «الا الذین ءامنوا وعملوا الصالحات» در واقع استثنای شاعران مومن و مسلمان و با ایمان هستند که مورد ستایش قرآن هستند. منتخب کلام آنکه این آیه حکم کلی درباره هر شعر و شاعری نیست بلکه فقط مختص شاعران کافر و باطل است. و شاعران با ایمان مورد ستایش اند.

2- سنت :

از برخی از روایات، کراهت شعر خواندن در برخی از مکان ها مثل مساجد و خصوصا مسجد الحرام و پاره ای از زمان ها مثل روز جمعه و برخی شرایط، مثل حال روزه و احرام استفاده می شود.

مثلا مرحوم شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه باب مستقلی گشوده تحت عنوان «کراهه انشاد الشعر فی المسجد والتحدث باحادیث الدنیا فیه دون قراءه القرآن» و روایاتی را مبنی بر کراهت شعرخواندن در مسجد و کراهت گفتگو در اموردنیوی در مساجد جمع آوری نموده است. این باب دارای 4 روایت است. که سه مورد آن به بحث «شعرخوانی» مربوط است و یک مورد آخری به گفتگو در امور دنیوی در مساجد مرتبط است. همچنین در مجموع سه روایت مذکور، یک حدیث بر جایز بودن «شعرخوانی» دلالت دارد: « عن علی بن جعفر، عن اخیه موسی (ع) قال: سالته عن الشعر ایصلح ان ینشد فی المسجد؟ فقال: لا باس. ورواه علی بن جعفر فی کتابه، ورواه الحمیری فی (قرب الاسناد) عن عبد الله بن الحسن عن جده علی بن جعفر مثله.[10]»

این روایت را علی بن جعفر الصادق، کوچک ترین فرزند امام صادق(ع) نقل کرده است. او از برادرش، امام موسی بن جعفر(ع) و امام رضا(ع) روایات دیگری هم نقل کرده است. وی می­گوید از امام موسی بن جعفر سئوال کردم آیا شعرخوانی در مسجد صحیح است؟ فرمود : مانعی ندارد. جناب شیخ طوسی، علی بن­جعفر را از اصحاب امام صادق(ع)، امام موسی بن جعفر(ع) و امام رضا(ع) ذکر کرده [11] و گفته است او کتابی داشته که در آن مسائلی را از امام کاظم(ع) پرسیده[12]. و لذا مرحوم شیخ حر­عاملی می­گوید مثل همین روایت را علی بن جعفر در کتاب خود ذکر کرده است.

برآیند اقوال فقیهان :

در بین فقهای معزز امامیه دیدگاههای مختلفی درباره این چند روایت وجود دارد:

1- کراهت شعر :

برخی مانند آیت الله سید محمدسعید طباطبایی حکیم (متولد ۱۳۵۴ق) از مراجع تقلید شیعه در عراق و نوه دختری سیدمحسن حکیم به این روایات ملتزم شده و در کتاب « مصباح المنهاج » قائل به کراهت شده اند[13].

2- حمل بر اقل ثواب:

برخی گفته اند این روایات بر این دلالت دارد که ثواب شعرخوانی در برخی شرایط و زمانها کمتر است. می توان مرحوم علامه مجلسی را طرفدار این احتمال دانست. زیرا وی در کتاب «مرآه العقول » که در شرح کتاب الکافی است. در ذیل روایت ششم باب «ادب الصائم» که از قول امام صادق (ع) آمده است که : « ا ینشد الشعر بلیل و لا ینشد فی شهر رمضان بلیل و لا نهار [14]» مرحوم علامه مجلسی گفته است : این روایت بر مرجوحیت شعرخوانی در شب و خصوصا ماه رمضان دلالت دارد. و مفاد آن به این نکته باز می گردد که ثواب شعرخوانی در این اوقات کمتر از سایر اوقات است. [15]

3- عدم شمول :

این روایات همه اشعار را در برندارد. این روایات شامل اشعارخوبی نیست که مطالب حق در آن است. مثلا مرحوم فیض کاشانی می گوید اصل شعر کلام تخیلی است که یکی از صناعات پنج گانه می باشد ، نظم باشد یا نثر شاید شعر منظومی که مشتمل بر حکمت و موعظه یا مناجات با خداوند باشد که مشتمل بر تخیل نیست از کراهت مستثنی باشد یا اینکه تخصصا از این روایات خارج باشد.[16]» وی اساسا معتقد است بسیاری از اشعار و کلام موزون مشتمل بر موعظه و حکمت و مناجات باخداست : « اذ من الموزون ما یکون حکمه و موعظه و مناجاه مع الله سبحانه.[17]» به یک تعبیر، این گروه در دسته موافقان قرار می گیرند.

4- حمل بر تقیه به قرینه روایات معارض:

چون روایات مختلفی وجود دارد که با این چند روایت در تعارض است عده ای آنها را بر تقیه حمل کردند.

این کشمکش بین «شعر» و «شرع» در متن اشعار شیرین فارسی هم خود را نشان داده است. مثلا مسعود سعد سلمان شاعر، و ادیب دوره غزنویان در قرن پنجم، علاوه بر دیوان اشعار ، توصیفات در چهار بخش دارد که در بخش «شهرآشوب» گفته است:

شاعری تو مدار روی گران شاعران روی را گران نکنند

نکنی آنچه گویی و نه شگفت کآنچه گویند شاعران نکنند[18]

در اینجا اشاره به این آیه در نقد برخی شاعران دارد که « وانهم یقولون ما لا یفعلون [19]» یعنی شاعران بسیار سخنان می گویند که یکی را عمل نمی کنند. این شگفت نیست که عده ای از شاعران نیک و اهل حق باشند که همین سخن و قضاوت درباره آنها درست نباشد. بویژه که این داوری در قرآن بلافاصله استثناء خورده و می­فرماید: « الا الذین آمنوا وعملوا الصالحات [20]» مگر آن شاعران که اهل ایمان و نیکوکار بودند.

خاقانی شروانی به تبعیت از شاعران مسلمان در رد دیدگاه مخالفان اعلام نموده که شاعری فی نفسه هیچ عیب نیست مگر آنکه شاعر بجای پند و نصیحت و دفاع از حق، به تملق و چاپلوسی اهل دنیا مشغول شود. و با اشاره به آیات 224 تا 227 سوره شعراء در قصیده­ای از خداوند می­خواهد که در وادی «الاالذین» یعنی همان استثنای قرآن وارد شود :

مرا به منزل الا الذین فرود آور فرو گشای ز من طمطراق الشعرا

قنوت من به نماز و نیاز در این است که عافنا و قنا شر ما قضیت لنا

نگاه مقام معظم رهبری به مقوله شعر

ایشان به مناسبت های مختلف راجع به شعر سخنان مهمی داشتند. از مجموع سخنان ایشان چند اصل زیر بدست می آید:

1- عدم منافات شعر با فقه و فلسفه و دیگر علوم حوزوی

ایشان در دیدار اعضای ستاد برگزاری سومین جشنواره ی بین المللی شعر حوزه چنین گفتند : «شعر یکی از مقولاتی است که حوزه های علمیه به آن می­پرداختند، به جا هم هست، یعنی هیچ منافاتی با علمیت و با فضل و مانند اینها ندارد؛ شاعر بودن و شاعر خوب بودن نه با فقاهت منافات دارد، نه با فلسفه و فیلسوف بودن منافات دارد، با هیچ یک از این مقولات مهمی که ما در حوزه ها داریم، منافاتی ندارد.[21]»

2- شعر سرایی مراجع بزرگ حوزه

ایشان در تایید شعر فاخر و مطلوب می گوید بزرگان حوزه و مراجع عالیقدر هم شعر گفته اند :

«مرحوم حاج شیخ محمدحسین اصفهانی غزل میگوید، قصیده میگوید، عربی میگوید، فارسی میگوید، مرحوم سید محمدسعید حبوبی که از مراجع عرب نجف و معاصر با مرحوم آخوند و مانند اینها بوده؛ ایشان یک دیوان قطور دارد و من دیوان ایشان را دارم. شعرهای عجیبی در آن است؛ شعرهای عاشقانه، غزلیات به شکل عربی، چون عربها غزل را به شکل فارسی معمول ما ندارند اما انواع گوناگون دیگری از غزلیات اینها دارند. مرحوم سید محمدسعید حبوبی هم فقیه بوده، هم مجاهد بوده، جزو کسانی است که با انگلیس ها جنگیده ایشان و هم درعین حال شاعر بوده. امام بزرگوار خودمان هم آخرین نمونه ای است که جلوی چشم ما است که ایشان هم آن غزلیات عاشقانه را -که البته معنای عرفانی دارد، اما ظاهر غزلیات این جوری است- دارند.[22]»

3- شعر مایه تنفس فضای متراکم علمی در حوزه است :

ایشان معتقد است که فضای علمی در حوزه ها ، خواه فقه حوزوی ، یا فلسفه حوزوی و دیگر علوم حوزوی عظیم و عمیق و متراکم است و ذهن را خسته می کند. اما شعر سبب می شود این فضای متراکم و بسته ، گشایش یابد. و طلبه یک نفس جدید بکشد . فضای علمی حوزویان با فضای علمی دانشگاهیان فرق دارد. فضای حوزویان مثل اتاقی است که درب آن بسته است. و مطالب متراکم و زیاد است. نیاز به یک هوای جدید و عطر جدید دارد. شعر یک رایحه عطر است که باید به این فضا وارد شود[23].

4- شعر هم هادی است و هم مضل :

ایشان براین باور است که شعر مانند دیگر ابزارهای فرهنگی یک وسیله و ابزار است که هم می تواند هدایت کند و هم می تواند موجب گمراهی باشد:

« میتوان با ابزار شعر مخاطب را به راه راست و صراط مستقیم هدایت کرد؛ میتوان هم او را به کج راهه برد، او را ساقط کرد. شعر میتواند انسانها را به حضیض ببرد؛ داریم از این جور شعر، بخصوص امروز که متاسفانه فرهنگ لجام گسیخته ی دور از هنجارهای اخلاقی و انسانی به وسیله ی این ابزارهای جدید -ابزارهای رسانه ای جدید- انتشار فراوانی پیدا میکند، گاهی شعر میشود یک ابزاری برای لغزیدن، غلتیدن و منحرف شدن؛ این هم آن طرف قضیه است. بنابراین هر دو کار از شعر برمی آید. [24]»

5- ضرورت تعالی و پیشرفت مستمر شعر :

ایشان معتقدند خوبی و کمال یک شعر حد توقفی ندارد باید هر زمان به پیشرفت و تعالی بیشتر شعر توجه و اقدام کرد :

«این جور نیست که اگر ما شعر خوب میگوییم، بگوییم خب دیگر ما الحمدلله رسیدیم به حد نصاب و تمام شد؛ نه، باید شعر را خوب ترش کنیم، ادبیات را پیش ببریم، داستان را بهتر بنویسیم.[25]»

6- ضرورت توجه به شعر اخلاقی :

شعر اخلاقی یکی از اثرگذارترین شعر فارسی است. که همیشه جامعه به آن نیاز داشته است. ایشان سعدی را در قله شعر اخلاقی معرفی می کند. و حق همین است. چرا که سعدی عالی ترین مباحث اخلاقی و پند و موعظه را در موجزترین و زیباترین صورت بیان کرده و در همین حال کم تر شاعر و حکیمی را می توان نام برد که به اندیشه ی برتر از آن رسیده باشد. آثار منظوم و موزون سعدی نه فقط در ایران و برای فارسی زبانان بلکه برای بیشتر زبانهای دنیا شناخته شده است.

کمتر می توان اثر فقیه ایرانی را نام برد که در اوایل قرن هفدهم آثارش به زبانهای مختلف فرانسوی، آلمانی ، لاتین ، انگلیسی، ترجمه شده باشد. در حالیکه آثار سعدی از قرنها پیش به دنیای غرب معرفی شد. مثلا آندره دوریه متولد ۱۵۸۰ که اولین مترجم قرآن به زبان فرانسوی است. همراه با قرآن، گلستان سعدی را به فرانسوی ترجمه کرد و آغازگر معرفی این شاعر به دنیای غرب شد.

مقام معظم رهبری سعدی را در قله شعر اخلاقی معرفی کرده و سپس از فردوسی نام می برد. یک دهقان زاده ای که از شهرت جهانی برخوردار است. سپس نظامی ، سنایی، ناصرخسرو، را ذکر کرده و در پایان «واعظ قزوینی» را نام می برد که مقصود میرزا محمد رفیع الدین مشهور به واعظ قزوینی ( متولد ۱۶۱۸م) است. او که فقیه بزرگی است شاعر و ادیب قرن هفدهم میلادی است. و در وعظ و خطابه سرآمد دیگران بود و مدت ها در مسجد جامع قزوین وعظ می گفت. سبک او در شعر به سبک هندی نزدیک است. واعظ هم مانند سعدی در غالب اشعارش به گفتن پند و موعظه می کوشد و توانگران و دولتمندان و متمکنان را به دستگیری از تهیدستان و ناتوانان و بینوایان دعوت می کند و متخلص به واعظ است . متن سخن ایشان چنین است :

« یکی از نیازهای امروز ما، شعر اخلاقی است.شعر اخلاقی ممکن است در عالیترین حد خوبی هم باشد. شما به تاریخ ادبیات ما نگاه کنید. سعدی از جهت شعر اخلاقی و شعر نصیحت و پند در قله است. فردوسی همین جور است، نظامی همین جور است، سنایی همین جور است، ناصرخسرو همین جور است؛ خیلی از شعرای بزرگ ما همین جورند. بعد جامی همین جور است. و در این اواخر، در دوره ی سبک هندی، واعظ قزوینی همین جور است. واعظ قزوینی یک واعظ بوده؛ منبر می رفته و وعظ می کرده و شعرش از لحاظ هنری در قله ی شعر است؛ در سبک هندی و بسیار خوب، پرمضمون و قوی.[26]»

نتیجه گیری:

1- نقد «شعر» از پنجره «شرع» از زمان صدر اسلام تا کنون مورد توجه بوده است. این نقادی­ها منتهی به ظهور دو دیدگاه موافق و مخالف شده است.

2- آیه مورد استناد دیدگاه مخالفان شعر و شاعری ، ادعای آنان را اثبات نمی کند . زیرا اولا بیشتر مفسران مقصود آیه را فقط شعر جاهلی و شعراء جاهلیت دانسته و یا مقصود آیه را فقط چند گروه از شاعران کافر و گمراه دانسته اند. و نیز استثنای «الا الذین ءامنوا وعملوا الصالحات» در همان آیات، استثنای شاعران مومن و مسلمان و با ایمان است ، که مورد ستایش قرآن واقع اند.

3- از دیدگاه مقام معظم رهبری شعر خوب نه با فقه و فلسفه منافات دارد و نه با دیگر علوم حوزوی. و مراجع بزرگ حوزه هم اشعار قوی و تاثیرگذاری دارند.

4- از دیدگاه مقام معظم رهبری ، شعر مایه تنفس فضای متراکم علمی در حوزه است. همچنین ایشان به ضرورت تعالی و پیشرفت مستمر شعر تاکید داشته و از میان انواع شعری، شعر اخلاقی را با اهمیت دانسته و به ضرورت روی آوری حوزه علمیه به مقوله شعر مطلوب تاکید دارند.

پی نوشتها :

[1] - الفیروز آبادی ، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس ، المطبعه: لبنان - دار الکتب العلمیه ، ج1، ص315

[2] - ابن هشام ، السیره النبویه، به کوشش ابراهیم ابیاری ، بیروت ، داراحیاء التراث العربی. ج۱، ص۳۸۴-۳۸۶،

[3] - سمرقندی، نصر بن محمد، بحرالعلوم، دارالفکر، بیروت، لبنان ، 1416، ذیل آیه

[4] - طبرانی، سلیمان بن احمد ، تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب الثقافی ، 2008م ، ذیل آیه

[5] - همان

[6] - ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، الجواهرالحسان فی تفسیرالقرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1418، ذیل آیه

[7] - الشیخ الطبرسی، مجمع البیان ، ج7، ص325

[8] - الشیخ الطوسی، التبیان ، ج8، ص 70

[9] - الطباطبایی، محمدحسین، المیزان ، منشورات اسماعیلیان، ج15، ص331

[10] - الشیخ حر العاملی ، وسائل الشیعه ، طبع الاسلامیه ، دار احیاء التراث العربی ، ج 3، ص: 493

[11] - طوسی ، رجال طوسی، ص ۲۲۴ رقم ۳۳۷۹

[12] - طوسی، رجال طوسی، ص ۳۳۹.

[13] - الحکیم، السید محمد سعید ، مصباح المنهاج / الطهاره ، ج : 3 صفحه : 102

[14] - الشیخ الکلینی ، الکافی ، تهران ، الناشر: دار الکتب الاسلامیه ، 1407 ، ج 4 ، ص ک 88

[15] - العلامه المجلسی ، مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول ، ج 16 ، ص: 249

[16] - الفیض الکاشانی ، الوافی ، ج۱۱ ص : 220

[17] - الفیض الکاشانی ، الوافی ، ج 7 صفحه : 506

[18] - مسعود سعد سلمان ، توصیفات ، شهرآشوب ، شماره ۱۹

[19] - الشعراء ، آیه 226

[20] - الشعراء ، آیه 227

[21] - بیانات در دیدار اعضای ستاد برگزاری سومین جشنواره ی بین المللی شعر حوزه ، ۱۳۹۴/۰۷/۱۳

[22] - بیانات در دیدار اعضای ستاد برگزاری سومین جشنواره ی بین المللی شعر حوزه ، ۱۳۹۴/۰۷/۱۳

[23] - با استفاده از بیانات ایشان در ۱۳۹۴/۰۷/۱۳

[24] - بیانات در دیدار شاعران ، ۱۳۹۴/۰۴/۱۰

[25] - بیانات در دیدار اعضای ستاد برگزاری همایش محدث کبیر علامه سید نعمت الله جزایری ، ۱۳۹۱/۱۲/۰۷

[26] - بیانات در دیدار شاعران در ماه مبارک رمضان ، ۱۳۸۷/۰۶/۲۵