رشد علم و پژوهش در ایران از منظر مجله نیوساینتیست
بسمه تعالی
رشد علم و پژوهش در ایران از منظر مجله نیوساینتیست
محمدحسین ایراندوست ، مدیر مسئول مجله مطالعات فقهی فلسفی
*****
مقدمه :
آن زمان که رهبر انقلاب درپیام نوروزی سال 1390 اعلام کردند مشارکت کشورما در پیشرفت علمی و تولید علم در دنیا بیش از یازده درصد است؛ در حالی که فقط یک درصد مردم دنیا هستیم. برخی گفتند این آمار از کجاست؟ و روایی و اعتبار آن چیست؟ آیا عدد 11 صحیح است؟ 8 روز بعد از آنکه رهبر انقلاب در تاریخ 1/1/1390 چنین آماری را اعلام کردند مقاله ای به تاریخ 28 مارس 2011 در مجله (New Scientist ) که یکی از محبوب ترین نشریه هفتگی علم و فناوری جهان است. منتشر شد و در آن مقاله نویسنده تصریح نمود که پیشرفت علمی کشور ایران بین سال های 1996 تا 2008 حدود 18 برابر شده است. در این یادداشت کوتاه که به مناسبت هفته پژوهش تنظیم شده ، رشد علم و پژوهش در ایران از منظر مجله نیوساینتیست مورد بررسی قرار گرفته است.
سخن رهبر انقلاب:
ایشان در نخستین روز از سال 1390 در پیام نوروزی اعلام کردند که :
«مشارکت کشور ما در پیشرفت علمی و تولید علم در دنیا بیش از یازده درصد است؛ در حالی که ما یک درصد مردم دنیا هستیم و کشوری که بعد از ما در این منطقه بیشترین نصیب را داشته است، کمتر از شش درصد پیشرفت داشته است. بنابراین پیشرفت کشور در عرصه های مختلف بحمدالله خیلی خوب بوده است... حرکت شتاب آلود و همراه با جدیت و همت، ان شاءالله بایستی ادامه پیدا کند[1].»
این جملات بخشی از پیام نوروزی رهبر انقلاب است. که در آن با مقایسه درصد جمعیت کشور نسبت به جمعیت دنیا و درصد پیشرفت علمی ایران بدون اشاره به مقطع زمانی خاص آن را 11 درصد اعلام نمودند. معنای این سخن رهبر انقلاب در این پیام نوروزی، این است که نرخ رشد علمی ایران 11 برابر نرخ رشد میانگین جهانی است.
ضروری ترین متغیری که برای اعلام درصد پیشرفت علمی هر کشور باید ملاحظه نمود مقطع زمانی است. مثلا اگر قبل و بعد انقلاب متغیر مورد نظر ما باشد آنگاه اعداد متفاوت است برابر گزارش دکتر احمد فضائلی در سی و پنجمین نشست «شنبه های انقلاب» که با هدف تبیین دستاورد های انقلاب اسلامی در محل «دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی» برگزار شد ، این اعداد و ارقام چنین است:
«درصد سهم ایران در تولید مقالات علمی دنیا نسبت به قبل از انقلاب اسلامی 656 برابر شده است. این سهم قبل از انقلاب اسلامی 3 هزارم درصد بوده است که درسال 2017 مطابق نظر ISI به 95/1 درصد و مطابق نظر اسکوپوس به 97/1 رسیده است.[2]»
لازم به توضیح است که اسکوپوس(Scopus) یکی از نمایه های استنادی معتبر و مشهور است که داده ها و اطلاعات کتاب شناختی حدود ۶۰ میلیون سند را در خود جمع آوری کرده است. و همه رشته های علمی و تخصصی و بیشتر حیطه های علوم که شامل علوم زیستی، فیزیک و شیمی و علوم اجتماعی می شود را در برمی گیرد
فضائلی ادعا می کند که : «تعداد مقالات چاپ شده ایران از ابتدای انقلاب تا سال 2016 برحسب گزارش (ISI) 69 برابر و برحسب گزارش اسکوپوس 75 برابر شده است.[3]».
وی در همین گزارش گفته است: « سریعترین نرخ رشد علمی جهان مربوط به ایران است که 11 برابر نرخ رشد میانگین جهانی است.[4]»
رشد علم و پژوهش از منظر مجله نیوساینتیست
نیو ساینتیست (New Scientist) یک هفته نامه علمی نامور و بین المللی است که در بریتانیا چاپ و منتشر می شود و اولین شماره آن در سال ۱۹۵۶منتشر شد. مرکز این مجله در لندن قرار دارد و رونوشتها و نسخه های آن در بریتانیا ،آمریکا و استرالیا و دیگر کشورهای جهان منتشر می شود. وب سایت این مجله برنامه ها و نسخه های چاپی مجله و اخبار بین المللی را از نقطه نظر علمی پوشش می دهد و نیز به سوالات مهم و بزرگی درباره «زندگی»، جهان و «معنای انسان بودن» ، پاسخ داده است.
از آنجایی که این مجله در سال 1956 برای «همه کسانی که علاقه مند به اکتشافات علمی و پیامدهای اجتماعی آن هستند» تاسیس شد، از همان زمان مورد توجه قرار گرفته و بتدریج گسترش یافت و شامل خبرنامه ها، ویدیوها، پادکست ها، دوره ها و رویدادهای زنده در بریتانیا، ایالات متحده و استرالیا، می باشد.
از جمله جشنواره های مشهوری که این مجله مدیریت کرده است، جشنواره ( New Scientist Live) است. این جشنواره ای شگفت انگیز از ایده ها و اکتشافات برای همه افراد محقق و پژوهشگر است. که در مورد علم و و فن آوری و اهمیت آن تشکیل شده است. است. و اغلب بیش از 40 سخنران علمی در سطح جهان و بیش از 30 غرفه دار گرد هم می آیند تا فضایی بی رقیب و پر انرژی ایجاد کنند. فضایی مملو از گفتگوهای فکری، اکتشافات پیشگامانه، تجربیات تعاملی و فعالیت های عملی، کارگاه ها و رویدادهای دیگری که ذهن و حواس را در جهت علم و تحقیق و پژوهش تحریک می کند
هیات تحریریه این مجله رسما اعلام نمودند که در این مجله از هوش مصنوعی گرفته تا تغییرات آب و هوایی، و از آخرین نوآوری ها در سلامت تا اسرار فیزیک کوانتومی و ذهن انسان، بدون حساسیت و تعصب مورد بحث قرار می گیرد. آنها در شعار خود اعلام کردند که مجله نیوساینتیست ایده ها و نوآوری های مهم را پوشش می دهد. و با همه محققان در لبه ی پیشرفت صحبت می کنند. و واقعیت را از داستان جدا کرده و همه آن ها را به یک خلاصه قابل فهم و نیاز به دانستن تقطیر می کنند.
این مجله با همان ویژگی ها و ایده ها که به اختصار گفته شد، دقیقا 8 روز پس از پیام نوروزی رهبر انقلاب مقاله ای را روز دوشنبه 8 فروردین 1390 از سوی اندی کوگلان (Andy Coghlan) منتشر ساخت. عنوان این مقاله ، بیننده بسیار بسوی خود جلب کرد : « ایران در رشد علم در رتبه اول جهان قرار دارد[5]».
مقاله اندی کوگلان:
«اندی کوگلان» یادداشت خود را با این سئوال آغاز نمود : «تولیدات علمی کدام کشور بین سال های 1996 تا 2008 ، حدود 18 برابر شده و از 736 مقاله منتشر شده به 13238 مقاله رسیده است؟
سپس جواب پرسش خود را با یک کلمه پاسخ داده است: (( ایران)) . و چون می داند این پاسخ کشورهای پیشرفته را به بهت و خیرگی وامی دارد، چنین شروع می کند :
« ممکن است بسیاری از مردم را شگفت زده کند، به ویژه در کشورهای غربی که در علم و فن آوری پیشرو هستند. اما ایران سریع ترین نرخ افزایش انتشارات علمیرا در جهان دارد.
«اندی کوگلان» می داند که بین ایران و ایالات متحده آمریکا روابط تیره و خسته کننده و بقول خودش (strained) وجود دارد. اما اصلا آن را در سرعت پیشرفت علمی ایران دخیل نمی داند و اضافه می کند:
« حتی اگر روابط سیاسی ایران و ایالات متحده تیره و خسته کننده شود، به نظر می رسد که دانشمندان دو کشور بی توجه به این موضوع، در حال پیشرفت هستند: تعداد مقالات مشترک (collaborative papers) بین دانشمندان این دو کشور ، از 388 تا 1831 در مدت مشابه تقریبا پنج برابر شده است. [6]»
وی سپس به افزایش رشد پیشرفت علمی در خاورمیانه هم اشاره دارد و برخی از کشورهای این منطقه را نام می برد. که البته یکی از آنها مورد اشاره پیام نوروزی رهبر انقلاب بود:
«افزایش سریع علم خاورمیانه، چین، هند و برزیل در گزارشی که در این هفته توسط انجمن سلطنتی بریتانیا منتشر شد، نشان می دهد که میزان انتشارات و استنادهای جهانی بین سال های 1993 و 2003 با بین سال های 2004 و 2008 مقایسه شده است. محققان و پژوهشگران نیز در حال افزایش فعالیت تحقیقاتی خود هستند. به عنوان مثال، ترکیه پس از افزایش شش برابری بودجه خود برای تحقیق و توسعه، تولید خود را بین سال های 1996 و 2008 چهار برابر کرد. روندهای مشابهی در تونس، سنگاپور و قطر ظاهر شد.[7]»
در صحنه علمی گسترده تر و بزرگتر ، اگرچه رهبران مستقر در ایالات متحده، اروپا و ژاپن هنوز بر این صحنه تسلط دارند، اما قدرت آنها توسط کشورهایی که به سرعت در حال صنعتی شدن هستند، از بین می رود. بنابراین در حالی که نسبت مقالات با نویسندگان آمریکایی از 26 به 21 درصد کاهش یافته است، چین با ده و دو درصد از مقالات تالیف شده از رتبه ششم به رتبه دوم رسیده است، از 4.4 درصد در سال 1996. هند و برزیل نیز به سرعت در حال افزایش هستند.
«اندی کوگلان» درباره این آمار می گوید که این گزارشات توسط« کریس لیولین اسمیت»، رئیس گروه پژوهشی است که این تحقیق و آمار را تهیه کرده است، رئیس این گروه پژوهشی می گوید :
« بااین آمارکشورهای پیشرو ضعیف تر نمی شوند.... ولی در عوض، می توانم بگویم که شاهد صعود کشورهای دیگر به لیگ بزرگ علمی هستیم.»
« کریس لیولین اسمیت» با نشانه گذاری رشد علم به عنوان یک مشارکت عامه برای حل مشکلات جهانی، می گوید که مقالات مشترک از یک چهارم به بیش از یک سوم کل مقالات منتشر شده افزایش یافته است. او می گوید: «برای حل یک مشکل جهانی، به داده هایی از سراسر جهان نیاز داریم، و این به یکپارچگی صدای علمی از نظر جغرافیایی کمک می کند. بنابراین من فکر می کنم همه ما می توانیم از این برای حل مشکلات جهانی سود ببریم.»
ظاهرا « کریس لیولین اسمیت» که در این مقاله از «اندی کوگلان» از آن یاد شده است ، بریتانیایی است و در دانشگاه آکسفورد تحصیل کرده و مدرک دکترای فلسفه خود را در فیزیک نظری در کالج نیو آکسفورد در سال 1967 به پایان رسانده است.[8]
مقاله دبورا مکنزی :
نیو ساینتیست (New Scientist) در 18 فوریه 2010 مطابق با 29/11/1388 یعنی حدود یکسال و یک ماه قبل از پیام نوروزی رهبر انقلاب مقاله ای با عنوان « ایران سریعترین رشد علمی را در بین کشورهای دیگر نشان می دهد[9]» . منتشر ساخت. مکنزی در این مقاله ابتدا با یک آفرینش هنری گفته است :
«شاید سال چینی سال ببر باشد، اما از نظر علمی، سال 2010 شبیه سال ایران است.»
عدد 11 برابر در مقاله این شخص در مجله نیو ساینتیست (New Scientist) مشاهده می شود. این ادعا که سریعترین نرخ رشد علمی جهان مربوط به ایران است که 11 برابر نرخ رشد میانگین جهانی است. در این مقاله به وضوح دیده می شود. نویسنده این مقاله سخن خود را به پشتوانه تحقیقات یکی از موسسات مشهور در کانادا تنظیم کرده است.
دبورا مکنزی می گوید:
« تولیدات علمی در ایران 11 برابر سریعتر از متوسط جهانی رشد کرده است، سریعتر از هر کشور دیگری. بررسی تعداد انتشارات علمی فهرست شده در پایگاه داده Web of Science نشان می دهد که رشد در خاورمیانه – عمدتا در ترکیه و ایران – تقریبا چهار برابر سریعتر از میانگین جهانی است.[10]»
سخن مکنزی در این مقاله متکی به داده ها و تحقیقات موسسه ساینس متریکس (Science-Metrix) است. موسسه ساینس متریکس یک شرکت تجزیه و تحلیل داده در شهر مونترال کانادا است. و از سال 2002، با بیش از 500 قرارداد با کشورهای مختلف، توانسته تحقیق و ارزیابی را برای ده ها سازمان در سراسر جهان با موفقیت انجام دهد. در طول این قراردادها، کارهای پیشگامانه ای در اندازه گیری و ارزیابی شیوع نشریات با دسترسی آزاد، مشارکت زنان در علم، و پیامدهای سیاستی همکاری محققان در سراسر مرزها، انجام داده است. همچنین یک طبقه بندی مشهور جهانی از رشته های علمی ایجاد کرده که بسته به نیاز مشتری می تواند با بسیاری از طبقه بندی های دیگر سازگار شود. و به طور فعال در حال گسترش دامنه منابع و داده های زیربنایی خود هستند تا تاثیرات اجتماعی- اقتصادی بلندمدت تحقیق را بهتر به تصویر بکشند.
طبق گزارش ساینس متریکس، «تغییرات ژئوپلیتیکی در ایجاد دانش» که از سال 1980 منتشر کرده ، قابل توجه است. «اریک آرشامبول» ، نویسنده این گزارش، می گوید: بیش از آنچه که بیشتر انتظار می رود، و خاورمیانه منطقه ای برای تماشا است.
تولیدات علمی جهانی به طور پیوسته رشد کرد، از 450000 مقاله در سال در سال 1980 به 1500000 مقاله در سال 2009. آسیا در کل سال گذشته از آمریکای شمالی پیشی گرفت.
«اریک آرشامبول» خاطرنشان می کند که نشریات ایران بر شیمی معدنی و هسته ای، فیزیک هسته ای و ذرات و مهندسی هسته ای تاکید کرده اند. انتشارات در مهندسی هسته ای 250 برابر سریعتر از میانگین جهانی رشد کرد - اگرچه تحقیقات پزشکی و کشاورزی نیز افزایش یافت.
طبق ادعای «دبورا مکنزی»، موسسه ساینس متریکس پیش بینی می کند که ، چین به اندازه ایالات متحده مقالاتی را در زمینه علوم طبیعی و مهندسی منتشر خواهد کرد. اگر روند فعلی ادامه یابد، تا سال 2015 چین در همه رشته ها با ایالات متحده برابری خواهد کرد - اگرچه ایالات متحده ممکن است تا سال 2030 مطالب بیشتری در زمینه علوم زندگی و اجتماعی منتشر کند.
بیهوده نیست که حافظ شیرین سخن در قالب نازک غزل ، با هنرمندی خاص، سخن درشت و سخت به دشمن گفته و تصریح نموده که اگر ما دیوار همت خود را بلند بسازیم قبای فتح به قامت خود می پوشیم :
شاه منصور واقف است که ما روی همت به هر کجا که نهیم
دشمنان را ز خون کفن سازیم دوستان را قبای فتح دهیم
رنگ تزویر پیش ما نبود شیر سرخ ایم و افعی سیه ایم[11]
به امید پیشرفتهای علمی درخشان در آینده نزدیک
[1] - پیام نوروزی رهبر معظم انقلاب در سال 1390 به نشانی :
https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=11785
[2] - به نقل از خبرگزاری تسنیم ، 25/9/1397 به نشانی :
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1397/09/25/1900210
[3] - به نقل از خبرگزاری تسنیم ، 25/9/1397
[4] - منبع پیشین
[5]- “Iran is top of the world in science growth” , 28 March 2011 , By Andy Coghlan
[6]“ - Iran is top of the world in science growth” , 28 March 2011 , By Andy Coghlan
[7] - منبع پیشین
[8]- Curriculum Vitae – Professor Sir Christopher Llewellyn Smith FRS" (PDF). Department of Physics, University of Oxford. November 2017. Retrieved 12 April 2020.
[9]- Iran showing fastest scientific growth of any country , 18 February 2010 , By Debora Mackenzie
[10]- https://www.newscientist.com/article/dn18546-iran-showing-fastest-scientific-growth-of-any-country
[11] - حافظ ، غزلیات ، غزل شماره ۳۸۱