مرگ به عنوان یک هدیه؟ تحلیل واکنش روانی و اجتماعی جامعه علیه یک برنامه تلویزیونی"

هوالباقی

مرگ به عنوان یک هدیه؟ 

تحلیل واکنش روانی و اجتماعی جامعه علیه یک برنامه تلویزیونی"

مقدمه

در دی ماه ۱۴۰۳، برنامه تلویزیونی «جعبه سیاه» که از شبکه افق پخش می شد، به مهمانان خود هدایایی شامل کفن و اعلامیه ترحیم اهدا کرد. این اقدام با واکنش های منفی گسترده از سوی مردم و مخاطبان، مهمانان برنامه، نخبگان و حتی مقامات رسانه ای کشور مواجه شد. این یادداشت به بررسی دلایل این اعتراضات می پردازد.

۱. تحلیل روان شناختی

۱.۱. تاثیر بر سلامت روان جامعه

• دریافت هدیه هایی که با مرگ و فقدان ارتباط دارند، می تواند احساس اضطراب و افسردگی ایجاد کند.
• در جامعه ای که با مشکلات اقتصادی، اجتماعی و روانی گسترده ای مواجه است، مواجهه با چنین نمادهایی، استرس و نارضایتی عمومی را تشدید می کند.

۱.۲. نقض اصول روان شناسی مثبت نگر

• روان شناسی مثبت نگر بر تقویت امید، نشاط و انگیزه تاکید دارد.
• برنامه هایی که از عناصر منفی مانند مرگ، اندوه و ترس استفاده می کنند، برخلاف اصول سلامت روانی عمومی جامعه عمل می کنند.

۱.۳. اثرات تراما (ضربه روانی) و یادآوری ناخودآگاه مرگ

• مفهوم «یادآوری مرگ» در روان شناسی نشان داده که تاکید بر مرگ می تواند منجر به اضطراب اگزیستانسیال شود.
• در فرهنگ ایرانی، مرگ موضوعی مقدس و دارای حرمت است، اما نمایش آن به شکل طنزگونه، می تواند واکنش های منفی شدیدی را برانگیزد.

۲. تحلیل جامعه شناختی

۲.۱. نقض هنجارهای فرهنگی و اجتماعی

• جامعه ایرانی به دلیل باورهای مذهبی و سنتی، نگاهی خاص و محترمانه به مرگ دارد.
• ارائه کفن و اعلامیه ترحیم به عنوان هدیه، هنجارشکنی تلقی شده و اعتراضات عمومی را برانگیخت.

۲.۲. افزایش نارضایتی و بی اعتمادی به رسانه ها

• رسانه های جمعی نقش مهمی در ایجاد انسجام اجتماعی دارند، اما چنین اقداماتی می تواند منجر به کاهش اعتماد عمومی به صداوسیما شود.
• این اتفاق باعث افزایش احساس بیگانگی و ناامیدی نسبت به رسانه ملی شده و نقدهایی از سوی نخبگان و کارشناسان اجتماعی دریافت کرد.

۲.۳. تاثیر شرایط اجتماعی و اقتصادی بر حساسیت جامعه

• در شرایطی که مردم با مشکلات اقتصادی و اجتماعی دست و پنجه نرم می کنند، انتظار دارند رسانه ملی به جای دامن زدن به اندوه، فضایی برای افزایش امید ایجاد کند.
• این اقدام به عنوان «بی توجهی به وضعیت عمومی جامعه» تلقی شد و اعتراضات را تشدید کرد.

۳. تحلیل رسانه ای و ارتباطی

۳.۱. تاثیر منفی بر برندینگ رسانه ای

• هر رسانه برای موفقیت نیاز به حفظ مخاطبان خود دارد.
• این اتفاق باعث کاهش اعتبار شبکه افق شد و واکنش های منفی نسبت به سیاست های رسانه ای کشور را افزایش داد.

۳.۲. چالش در استراتژی های برنامه سازی

• نیاز به توجه بیشتر به حساسیت های فرهنگی و اجتماعی در طراحی برنامه های تلویزیونی.
• اهمیت حضور روان شناسان و جامعه شناسان در اتاق فکر برنامه سازی رسانه ای.

۴. نتیجه گیری و پیشنهادات

۴.۱. لزوم بازنگری در سیاست های رسانه ای

• تدوین دستورالعمل های جدید برای برنامه سازی متناسب با فرهنگ و شرایط اجتماعی کشور.
• نظارت دقیق تر بر محتوای برنامه های تلویزیونی.

۴.۲. اهمیت آموزش روان شناختی به برنامه سازان

• افزایش آگاهی برنامه سازان نسبت به تاثیر روانی محتواهای تولیدی.
• استفاده از مشاوران روان شناسی و جامعه شناسی در تیم های تولید برنامه.

۴.۳. تمرکز بر افزایش امید و نشاط در جامعه

• طراحی برنامه هایی که باعث افزایش روحیه مثبت و انگیزه در جامعه شوند.
• توجه به نیازهای واقعی مردم و ایجاد محتوایی که بازتاب دهنده ارزش های مثبت باشد.

اعتراضات گسترده به این برنامه نشان داد که رسانه های جمعی نقش مهمی در شکل دهی به احساسات عمومی دارند. در جامعه ای که نیاز به آرامش و امید دارد، تولید برنامه هایی که حاوی پیام های منفی یا هنجارشکنانه باشند، می تواند باعث واکنش های منفی شدید شود. این حادثه نشان دهنده اهمیت بازنگری در سیاست های رسانه ای و لزوم توجه بیشتر به مسائل روان شناختی و جامعه شناختی در تولید محتوا است.

غفلت از حقوق بشر و شهروندی در برنامه سازی

اقدام برنامه تلویزیونی «جعبه سیاه» در اهدای کفن و اعلامیه ترحیم به مهمانان، علاوه بر جنبه های روان شناختی و جامعه شناختی، از منظر حقوق بشر و حقوق شهروندی نیز قابل بررسی است. این پژوهش تلاش دارد تا تاثیر این اقدام را بر اصول بنیادین حقوق بشر، کرامت انسانی، حق سلامت روانی و مسئولیت رسانه ای مورد تحلیل قرار دهد.

۲. بررسی از منظر حقوق بشر

۲.۱. نقض اصل کرامت انسانی

ماده ۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر تاکید می کند که:
«همه افراد بشر آزاد به دنیا می آیند و از نظر حیثیت و حقوق با هم برابرند.»

• اهدای کفن و اعلامیه ترحیم به عنوان هدیه، می تواند به عنوان تحقیر ضمنی افراد تلقی شود و در تضاد با اصل کرامت انسانی باشد.
• چنین اقداماتی می توانند باعث آزردگی خاطر، تحقیر و سلب احترام از مهمانان برنامه شوند.

۲.۲. نقض حق سلامت روانی (ماده ۲۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر)

• سلامت روانی یکی از جنبه های اساسی حقوق بشر است.
• نمایش نمادهای مرگ در یک برنامه تلویزیونی، بدون در نظر گرفتن تاثیرات روانی آن، می تواند اضطراب و استرس اجتماعی را افزایش دهد.
• رسانه ها مسئولیت دارند که محتوایی تولید کنند که سلامت عمومی را به خطر نیندازد.

۲.۳. حق آزادی بیان و رعایت محدودیت های اخلاقی (ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر)

• آزادی بیان یک حق اساسی است، اما محدود به عدم آسیب رساندن به دیگران و رعایت اخلاق عمومی.
• این اقدام می تواند در تضاد با استانداردهای اخلاقی و حقوقی باشد که از رسانه ها انتظار می رود.

۳. بررسی از منظر حقوق شهروندی

۳.۱. نقض حقوق شهروندی در چارچوب قانون اساسی ایران

طبق اصول متعدد قانون اساسی ایران، دولت موظف به تامین امنیت و سلامت روانی شهروندان است.

• اقدام برنامه مذکور می تواند در تضاد با وظایف رسانه ملی در تامین آرامش اجتماعی باشد.
• سازمان صداوسیما باید بر مبنای اصول حقوق شهروندی، از تولید و پخش محتواهایی که باعث رنجش عمومی می شود، جلوگیری کند.

۳.۲. حق برخورداری از رسانه های مسئول و پاسخگو

• رسانه های ملی باید به عنوان ابزاری برای تقویت انسجام اجتماعی عمل کنند، نه ایجاد شکاف و نارضایتی.
• این اقدام، نشان دهنده نبود نظارت کافی بر محتوای رسانه ای و فقدان مسئولیت پذیری در قبال مخاطبان است.

۳.۳. مسئولیت حقوقی رسانه ها در قبال جامعه

طبق اصول حقوقی، رسانه ها مسئول حفظ کرامت انسانی و سلامت روانی شهروندان هستند.

• چنانچه اقدام یک رسانه منجر به آسیب روانی یا اجتماعی شود، مخاطبان حق اعتراض و پیگیری حقوقی دارند.

۴. نتیجه گیری و پیشنهادات حقوقی

۴.۱. لزوم نظارت دقیق تر بر محتوای رسانه ای

• تشکیل نهادهای نظارتی مستقل برای جلوگیری از انتشار محتوای آسیب زا.
• بازنگری در سیاست های برنامه سازی تلویزیونی بر اساس اصول حقوق بشر.

۴.۲. تدوین منشور اخلاقی برای رسانه های عمومی

• صداوسیما و سایر رسانه ها باید از اصولی پیروی کنند که سلامت روانی و کرامت انسانی را تضمین کند.
• شفاف سازی فرآیندهای تولید محتوا و دریافت بازخورد از جامعه.

۴.۳. امکان پیگیری حقوقی توسط شهروندان

• ایجاد مکانیزم هایی برای اعتراض و شکایت شهروندان در برابر محتوای آسیب زا.
• تدوین قوانین جدید برای مسئولیت رسانه ها در قبال تاثیرات روانی و اجتماعی برنامه هایشان.

. نتیجه گیری کلی

اقدام برنامه تلویزیونی در اهدای کفن و اعلامیه ترحیم، علاوه بر تبعات روانی و اجتماعی، می تواند نقضی آشکار از اصول کرامت انسانی، حق سلامت روانی و مسئولیت رسانه ای باشد. از منظر حقوق شهروندی نیز این موضوع نشان دهنده ضعف نظارتی بر رسانه های عمومی است. برای جلوگیری از تکرار چنین اتفاقاتی، نظارت بر محتوای رسانه ای باید تقویت شود و سیاست گذاری رسانه ای با اصول حقوق بشر و شهروندی هماهنگ گردد.

مصطفی لطفی.پژوهشگر حقوق خصوصی