نقش والدین در طرح واره های دوران کودکی

اگر والدین نتوانند با اتخاذ شیوه تربیتی، الگوسازی و فرزندپروری مناسب، به سلامت آینده فرزندانشان کمک کنند، آنها با کوله باری از مشکلاتی که ریشه در دوران کودکی دارد، پا به دنیای بزرگسالی می گذارند. طرح واره مجموعه ای از باورها، خاطرات، احساسات عاطفی، احساسات بدنی، و تصاویر ذهنی درباره یک موضوع است که از کودکی درون فرد شکل می گیرد و در طول زندگی او تکرار می شود. برخی از مهم ترین طرح واره هایی که سبک تربیتی نامناسب والدین باعث شکل گیری آنها در دوران کودکی شده و آینده فرزندان را تحت تاثیر خود قرار می­دهد، این طرح واره ها تحت عنوان تله های روانی نیز مطرح می شوند:

• طرح واره رهاشدگی[1]/ نگران از دست دادن: طرح واره رهاشدگی یکی از مهم ترین انواع طرح واره های ذهنی افراد است که شکلی از رهاشدگی و ترک شدن و همچنین بی اعتمادی را نسبت به حضور افراد در زندگی فرد به وجود می آورد. فردی که به طرح واره رهاشدگی مبتلا است به طور دائمی فکر می کند که قرار است همه افراد زندگی او را رها کنند و تنها بگذارند و گاهی این تفکر آن چنان در او پررنگ است که انتظار این را دارد فردی از نزدیکانش را به علت مرگ از دست بدهد. در این طرح واره که معمولا مواقعی نظیر دعوا، جر و بحث، مشکلات عمیق والدین شکل می­گیرد و منجر به یارکشی والدین هنگام این مسائل رخ می دهد، مثلا مادر فرزند را با خود می­برد و یا پدر از فرزندان به عنوان گروکشی استفاده می نماید.

• طرح واره وابستگی[2]/ اختلال در خواب، گریه، افسردگی: طرح واره وابستگی نوعی مشکل و اختلال است که منجر به وابستگی افراد و عدم کفایت آن ها برای انجام امور و کارهای روزمره می شود. این دسته از افراد بدون کمک دیگران، با مشکلاتی مانند تصمیم گیری، تفکیک درست و نادرست، حل مشکلات روزمره، مدیریت پول و... . مواجه می شوند. به همین دلیل است که احساس انفعال و درماندگی می کنند و به دنبال کسی هستند که از آن ها حمایت کند و کارهایشان را برایشان انجام دهد. دو عنصر اساسی طرح واره وابستگی/ بی کفایتی، عدم کفایت و وابستگی افراد به دیگران است. چنین افرادی، زمان مواجه شدن با مشکلات احساس می کنند که این مشکل و کمبود را به تنهایی نمی توانند، برطرف کنند و حتی ممکن است، برای رفع آن به افرادی مانند والدین، شرکا، دوستان، روسای خود و یا حتی درمانگران اعتیاد پیدا کنند.

• طرح واره عدم اعتماد و سوءرفتار[3]/ دروغ، تمسخر از سوی دیگران/ مقاوم در برابر درمان: طرح واره بی اعتمادی و بدرفتاری، طرح واره ای است که در آن فرد به طور مستمر احساس می کند دیگران قصد ضربه زدن به او را دارند. چنین فردی معتقد است که دیگران قابل اعتماد نیستند و حتی افراد نزدیک او هم در روابط و رفتارهای خود صداقت ندارند. کودکی که از سوی یکی از اعضای خانواده، مورد بدرفتاری، تحقیر یا توهین قرار می گیرند، در بزرگسالی به طرح واره بی اعتمادی دچار می شوند. والدینی که در واکنش به اشتباهات کودک خود از تنبیه بدنی استفاده می کنند یا کتک زدن را جایگزین برخورد مناسب با کودک می کنند، باعث ایجاد طرح واره بی اعتمادی در بزرگسالی او خواهند شد. بسیاری از والدین به صورت دائمی و مستمر به کودکان خود گوشزد می کنند که نباید به دیگران اعتماد کرد و اگر به مردم اعتماد کنید، آن ها به شما آسیب می رسانند. کودکانی که در محیط خانواده و زندگی آن ها کشمکش و دعوا رخ می دهد و در واقع محیط خانه آن ها شبیه به میدان جنگ است، بیش از دیگران به طرح واره بی اعتمادی مبتلا می شوند. برخی از افرادی که طرح واره بی اعتمادی را درون خود دارند، کسانی هستند که در کودکی مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفته اند. با رخ دادن این اتفاق در کودکی، احساس بی اعتمادی نسبت به اطرافیان نیز در فرد بسیار قوی تر می شود:

• طرح واره شکست[4]/ من نمی­تونم، همیشه می­بازم: افرادی که با تله شکست درگیر هستند به شدت از خودشان انتقاد می کنند. بااین حال نسبت به شنیدن نقد از دیگران حساس هستند و چنین رفتارهایی کاملا آن ها را به هم می ریزد. این افراد هیچ موفقیتی را آن قدر خوب نمی دانند که برایش شادی کنند. زندگی شان را یک شکست طولانی و تلاش های خود را ناکافی می بینند. آن ها به نشانه های شکست حساس هستند و خیلی زود تسلیم می شوند. طرح واره شکست به افراد احساس ناشایستی و ناکافی بودن القا می کند. حتی وقتی آن ها موفق می شوند فکر می کنند این موفقیت واقعی نیست و تظاهر است. به همین دلیل خودشان را به خاطر فریب دادن دیگران شماتت می کنند. اعتمادبه نفس و موفقیت آن ها به یک مو بند است و به راحتی تحت تاثیر قرار می گیرد. مشکل دیگر این افراد، مقایسه دائمی خودشان با دیگران و موفقیت های آن هاست و نتیجه این مقایسه همواره در راستای کوبیدن و تحقیر خودشان است. یکی از مهم ترین راهبردهای مقابله با این طرح واره آموزش شکست پذیری به فرزندان در دوران کودکی است.

• طرح واره اطاعت[5]/ خشنود کردن دیگران/ نه نگفتن به هر مسئله ای: والدین این افراد، در بسیاری از جنبه های دوران کودکی آنها کنترل مستقیم به شکل تحمیل و استبداد داشته اند، اگر از قوانین خانواده سرپیچی می کردند (که همیشه هم لزوما قوانین منطقی نبوده) تنبیه می شدند، این کودکان حق انتخاب نداشته اند، اگر اشتباهی از این کودکان رخ می داده که طبق خواسته های والدین نبوده است، به او بی اعتنایی می کردند یا با او قهر می کردند. گاهی نیز والدین این کودکان را سنگ صبور خودشان می کنند، از مشکلات زناشویی گرفته تا قرض و وام زندگی، همه را به اطلاع کودک می رسانند و کودک را دچار احساس گناه می کنند. وقتی والدین بسیار سخت گیر هستند و به دلیل رعایت نکردن قوانین بچه ها را تنبیه می کنند، این موضوع باعث می شود که در فرد الگویی ایجاد شود و همیشه مایل به اطاعت از دیگران باشد. داشتن والدین کنترل کننده که همه تصمیم ها را برای کودک می گیرند نیز می تواند باعث شود که او مطیع شود. اگر کودک اجازه نداشته باشد برای خودش چیزی را انتخاب کند، همیشه احساس می کند که باید از دستورات دیگران پیروی کند و آن ها برای او تصمیم بگیرند.

• طرح واره بازداری هیجانی[6]: «نمی­تونم احساسات منفی و مثبتم رو ابراز کنم»، «اغلب مواقع خشم و ناراحتی ها رو در خودم انباشته می کنم و چیزی بروز نمیدم»، «از ابراز کردن هیجانات و احساسات مثبت مثل خوشحالی و قدردانی خجالت می کشم، برای همین اونها رو هم ابراز نمی کنم». جملاتی نظیر این موارد همگی به طرح واره بازداری هیجانی مربوط می­شود. افرادی که تله بازداری هیجانی دارند به تدریج تمایلات وسواسی پیدا می کنند. آن ها می ترسند که با بروز احساسات نتوانند آن را کنترل کنند یا تایید دیگران را از دست بدهند. هرگونه شوخی را به عنوان لودگی برداشت می کنند و اغلب چهره ای بی تفاوت دارند. شرم و ترس دو هیجان غالب در این طرح واره است که در کودکی به فرد تحمیل شده است. آن ها اغلب نمی توانند هیجان خود را تشخیص بدهند و آن را چه مثبت (مانند شادی، محبت یا احساسات جنسی) چه منفی (غم، خشم یا ناامیدی) بروز بدهند. بعضی به اشتباه این افراد را بی احساس می دانند درحالی که آن ها اغلب دلسوز و مهربان هستند اما در بیان و بروز این عواطف احساس ناتوانی می کنند.

• طرح واره تاییدطلبی[7]: افراد با طرح واره تاییدجویی زمانی خود را ارزشمند می­دانند که دیگران آنها را تایید و تحسین کنند. هنگامی که این طرح واره فعال می­شود، ممکن است به طور قابل فهمی بر حسب آنچه دیگران می­گویند، خلق وخوی فرد تغییر کند، یا افراد سعی کنیم در زمینه هایی که برای ما مهم هستند، در تلاش برای کسب تایید، دستاوردهای بالایی داشته باشیم. در نتیجه، ممکن است دچار ناامیدی و اضطراب یا احساس بی اعتباری نسبت به خود واقعیمان شویم. همچنین ممکن است نسبت به هر نوع انتقاد یا رد شدن بسیار حساس شویم. تله تاییدطلبی نیز وابسته به سبک فرزندپروری والدین و نحوه رفتار آنها در کودکی است. این افراد در کودکی تلاش برای تایید دیگران را یاد گرفته اند و والدین این رفتار را در آنها نهادینه کرده­اند. در بسیاری مواقع جلب توجه کودک منجر به توجه والدین شده و آنها این رفتار را درونی کرده­اند؛ بنابراین به مرور از خواسته­ها و خویشتن خویش دور شده و هویت آنها آشفته می­شود.

• طرح واره بزرگ منشی[8]: فردی که چنین طرح واره ای دارد معتقد است که نسبت به دیگران یک سروگردن، بالاتر است، حقوق ویژه­ای برای خودش قائل است و تعهدی نسبت به رعایت اصول روابط متقابل که راهنمای تعاملات اجتماعی بهنجار هستند، ندارد (لوسی[9]، 2020؛ ترجمه دانشوری فرد، 1399).

[1]Abandonment schema

[2]Dependency schema

[3]Mistrust abuse schema

[4]Failure schema

[5]Obedience schema

[6]Emotional Inhibition Schema

[7]Approval schema

[8]Entitlement schema

[9]Loose