خاطرات ارواح از حوادث قبل از تولد (تحلیلی فلسفی بر برخی گزارشهای تجربه گران زندگی پس زندگی)

خاطرات ارواح از حوادث قبل از تولد

(تحلیلی فلسفی بر برخی گزارشهای تجربه گران زندگی پس زندگی)

مقدمه: تجربه گران «زندگی پس از زندگی» گاهی خاطراتی را از حوادث قبل از تولد به یاد می آورند، این نوشتار تحلیلی فلسفی است در توجیه این یادآوری ها.

از مسائل مشهوری که بین فلاسفه، مورد بحث و گفتگو بوده است، مسئله موجودیت ارواح قبل از ابدان است؛ آیا روح هر انسانی، قبل از خلقت بدنش موجود بوده است؟ یا بعد از این که بدن هر انسانی در دوره جنینی به مرحله رشد کافی خود رسید، روح او آفریده می شود؟ در بین فلاسفه قبل از اسلام، افلاطون به موجودیت روح قبل از بدن، بلکه به ازلیت و قدم روح، قائل است؛ اما ارسطو به حدوث روح همزمان با حدوث بدن جنین، معتقد است؛ در دوره اسلامی نیز، سهروردی، موافق با دیدگاه ارسطو، قائل به حدوث روح است؛ اما قطب الدین شیرازی، موافق با نظریه افلاطون، معتقد به ازلیت و قدم روح است.

در این میان صدرالمتالهین نظریه بدیعی دارد که به گونه ای انظار دیگران را در نظریه خود جمع کرده است؛ نظریه او، به نظریه «جسمانیت الحدوث و روحانیت البقاء بودن نفس» معروف است.

بیان اجمالی این نظریه این است که وجود روح انسان، مراتب و مراحلی دارد؛ و این مراتب گوناگون، احکام مختلفی دارند که می توان اقوال مختلف مربوط به حدوث و قدم نفس را با هم جمع کرد؛ روح انسان یک مرتبه عالی با تجرد عقلانی دارد؛ در این رتبه، روح قبل از بدن به صورت ازلی موجود بوده است؛ و این مرحله همان مرتبه ای است که می توان بر اساس آن، دیدگاه افلاطون و پیروانش را پذیرفت؛ اما مرتبه دیگری نیز برای روح انسانی وجود دارد که با بدن مادی او گره خورده است؛ چون روح از مقام عقلانیش به عالم مادی هبوط می کند، و در این هبوط، ابتدا به صورت «استعدادی مادی» در نطفه و علقه و مضغه؛ حادث و ظاهر می شود؛ این «استعداد مادی» نازل ترین مرتبه وجود روح انسانی در قوس نزولی است.

مرحله عالی عقلانی روح و هبوط و نزولش به صورت یک استعداد مادی و موجودی بالقوه (که پست ترین مرتبه موجودیت مادی است) همان دو مرحله ای است که در آیه (4 سوره تین) بدان اشاره شده است؛ آنجا گفته شده «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم ثم رددناه اسفل سافلین»؛ اما بعد از هبوط به مرتبه استعدادی مادی، این «استعداد مادی»، در بستر حرکت جوهری نطفه تا جنین، استکمال و ارتقاء می یابد؛ و این، ابتدای حرکت نفس در قوس صعودی است؛ این حرکت استکمالی ادامه می یابد تا این که در پایان کامل شدن جنین، نفس، مثل میوه ای که از درخت زایش شود، از بدن جنین زایش می شود؛ با این تفاوت که در این مرحله آن استعداد مادی و موجود بالقوه، به صورت یک حقیقت مجرد با پایین ترین مرتبه تجرد، حادث و ظاهر می شود؛ بنابراین نفس انسانی در عالم مادی، «جسمانیت الحدوث و روحانیت البقاء» است؛ معنی اش این است که حدوث نفس در عالم مادی، وابسته به شرایط مادی جنین است؛ اما بعد از این که نفس مثل یک میوه از جنین حادث شد، در بقایش، روحانی و مجرد است؛ یعنی بعد از حدوثش، دیگر در اصل وجودش، به بدن مادی وابسته نیست؛ و حتی اگر بدن هم از بین برود نفس همچنان باقی است.

اما هبوط نفس از مرتبه عقلانی به مرتبه استعداد مادی و موجود بالقوه (= اسفل سافلین)، یکجا اتفاق نمی افتد بلکه بین این دو مرتبه عالی و دانی، یک مرتبه واسطه، قرار دارد که همان وجود مثالی روح است؛ در این مرتبه واسطه، روح عقلانی (که فاقد هر گونه صورت بود)، اینک در شکل و شمایل انسانهای با صورتهای متفاوت، ظاهر می شود؛ و ارواح مثالی با قیافه های گوناگون صنفی و شخصی شکل می گیرند؛ این مرحله، همان است که در آیه (11 سوره اعراف) بدان اشاره شده است آنجا که گفته شده «و لقد خلقناکم ثم صورناکم» (ما ارواح شما را آفریدیم و سپس شما را با صورتهای گوناگون صورت بندی کردیم)؛ و در همین مرحله واسطه است که روابط نسبی افراد انسانی مثل پدر بودن و فرزند بودن و سایر نسبتهای خویشاوندی تعین یافته ؛ و روابط خاصی بین افراد تحقق می یابند، روابطی که در مرتبه دنیایی نیز بعدا به صورت نازل تری نیز ظاهر می شوند و اجتماعات گوناگون انسانی در دنیا بر اساس آنها شکل می گیرند؛ و روایت معروف «الارواح جنود مجنده فما تعارف منها ائتلف و ما تناکر منها اختلف» به آن اشاره دارد؛ معنایش این است که ارواح انسانی (در دوره مثالی) گروه های گوناگون دارند؛ لذا افرادی که در آنجا با هم در یک گروه، آشنایند، (در دوره دنیایی) نیز با هم الفت می یابند؛ و افرادی که در آنجا ناآشنایند، (در دوره دنیایی) نیز با هم ناآشنا بوده و نسبت به هم متخالف و بیگانه اند.

بنابراین هر روح انسانی یک موجود ذو مراتب است؛ ابتدا در مرتبه ای عالی در یک وجود جمعی و متمرکز، متحد با سایر ارواح انسانی موجود است این همان روح با مرتبه عقلانی است «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم»؛ سپس آن وجود جمعی و متمرکز، در قالبها و صورت های گوناگون مثالی مجرد، با هویت های متفرق شخصی ظاهر می شود «و لقد خلقناکم ثم صورناکم»؛ سپس هر یک از این صورتهای مثالی مجرد، به شکل استعدادهای مادی (که پست ترین مرتبه موجودیت مادی است) در موضوعات مادی شخصی مناسب، هبوط می کند «ثم رددناه اسفل سافلین»؛ سپس، قوس صعود شروع شده و این استعداد مادی پست، در بستر حرکت جوهری نطفه تا جنین، استکمال کرده و بشکل نفس مجردی، در نشاه دنیایی حادث و ظاهر می شود؛ و به تدریج در دوره دنیایی کامل می شود؛ و از مرحله تجرد حسی به تجرد خیالی و بالاتر ارتقاء می یابد.

این مراتب گوناگون در دو قوس نزول و صعود، همه مراتب یک موجود واحد متصل اند؛ و همین یگانگی وجودی این مراتب گوناگون موجب می شود که برخی حوادث قبل از هبوط به شکل خاطره ای در نفس شخص بماند و در زمان مناسبی بعد از تولد دنیایی، بازیابی شده و دو باره به ساحت نفس آمده، و شخص متذکر آن خاطره شود.

حسین عشافی اردیبهشت 1401