جهل به قانون و رافعیت مسوولیت کیفری

قاعده قبح عقاب بلا بیان
براساس قاعده«قبح عقاب بلابیان» که یکی از اصول مسلم و مصرح در قانون اساسی،که اصل «قانونی بودن جرائم و مجازات »نام دارد بیان میدارد که عقاب عملی که بیان نشده قبیح است. این قاعده در ایات و روایات متعددی به صورت مستقیم و غیر مستقیم مورد اشاره واقع شده است.
الف)تفسیری در رابطه با کلمه «بیان»
«بیان»مذکور در قاعده به دو قسم تقسیم میشود:
۱)بیان صادر:به بیانی گویند که از جانب حاکم یا شارع فقط صادر شده است بدون انکه به اطلاع مکلف برسد.
۲)بیان واصل:بیانی که علاوه بر صدور از جانب حاکم یا شارع به اطلاع مکلف نیز رسیده است.
بیان مذکور در قاعده فوق از نوع بیان واصل است،یعنی اینکه حکم علاوه بر صدور باید به اطلاع مکلف نیز برسد چرا که شرط تنجز تکلیف رسیدن حکم به دست مکلف است.
اسباب وصول حکم از جانب حاکم به مکلف متعدد است که به عنوان نمونه میتوان به ابلاغ شفاهی یا کتبی اشاره نمود.
ب)انواع جهل
۱)جهل قصوری:جهلی که قاصر در جهل خود معذور است این عذر میتواند ناشی از عدم التفات به جهل باشد(عدم التفات قصوری باشد نه تقصیری)یا ضمن التفات نداشتن به جهل امکان رفع جهل نیز ممکن نباشد .
۲)جهل تقصیری: جهلی که مقصر معذور در جهل نیست چرا که امکان برطرف کردن جهل برای وی میسر است اما شخص توجهی به این موضوع ندارد و به دنبال برطرف کردن جهل خود با وجود امکانات دردسترس و... نیست.
ج)حالات جهل
۱)جهل حکمی:جهل ناشی از تفسیر قانون یا موجودیت ان.
این حالت جهل اصولا رافعیت مسولیت کیفری رابه دنبال ندارد مگر در :۱-تحصیل علم برای شخص ممکن نباشد(جهل در وجودیت)۲-جهل به حکم شرعا عذر محسوب شود(جهل در وجودیت+جهل در تفسیر)
جهل در تفسیر:۱-شخص تازه مسلمان شده و نتوانسته به مقررات و احکام دسترسی یابد و علم اجمالی نسبت به آن پیدا کند.۲ مواد ۲۱۷,۲۱۸قانون مجازات مصوب ۱۳۹۲ در باب حدود که انکار قصد ،علم یا وجود یکی از موانع مسوولیت کیفری موجب رفع مسولیت کیفری می شود.
جهل موضوعی:جهل و اشتباه در نفس عمل مجرمانه و موضوعی که در قانون مشخص شده است.
در باب رفع مسولیت کیفری باید بین جرائم عمد و غیر عمد قائل به تفکیک شد.
۱) جهل موضوعی در جرایم عمد:جرم عمد به این دلیل عمد است که عنصر معنوی ان یعنی قصد مجرمانه و سو نیت موجود اسباب تعمدی بودن ان را فراهم میکند و اگر این قصد مجرمانه معدوم شود ان جرم غیر عمد محسوب میشود.
۲)جهل موضوعی در جرایم غیر عمد:در جرم غیر عمد چون عنصر معنوی که همان سونیت و قصد مجرمانه است وجود ندارد لذا جهل موضوعی مردود است و باعث رفع مسولیت کیفری مجرم غیر عمد نمیشود.
پ)جهل موضوعی در جرایم عمد
۱) اشتباه در عناصر اصلی جرم : اشتباه در یکی از عناصر اصلی جرم بلاشک رافع مسولیت کیفری است.
۲) اشتباه در عناصر فرعی جرم: اشتباه صرف در عناصر فرعی جرم رافع مسولیت کیفری نیست.
مثلا شخصی از روی چهره شخصی که زیر ۱۵سال سن دارد را که اشتباها از روی چهره تصور میکند بیشتر ۱۵سال سن دارد را به کار میگیرد(خلاف ماده ۷۹قانون کار)در هرصورت کارفرما مسوولیت کیفری درین رابطه دارد و ادعای جهل رافع نیست.
۳) اشتباه در هویت مجنی علیه: اشتباه و جهل در هویت مجنی علیه در رفع مسولیت کیفری بی تاثیر است چرا که اشتباه در هدف ماهیت جرم را تغییر نمیدهد و اشتباه صرف در هویت مجنی علیه عناصر لازمه جرم را دارد.
مثلا شخصی میخواهد الف را بکشد،اشتباها ب را میکشد،اشتتباه در هدفی که عناصر لازم را دارد ماهیت جرم قتل عمد را تغییر نمیدهد.
استثنای وارد بر این مورد ماده ۳۰۲قانون مجازات مصوب ۱۳۹۲میباشد.
۴) اشتباه در هدف گیری (خطای محض): اشتباه ناشی از خطای محض بر مسولیت مرتکب تاثیر میگذارد چرا که مرتکب نه قصد جنایت علیه مجنی علیه را دارد نه قصد ایراد فعل فقط رفتار مجرمانه وی ناشی از خطای محض است که ماهیت جرم را تغییر و مجازات وی تبدیل و مسولیت وی تخفیف (و در مواردی تشدید)میخورد.
جرم ناشی از بی احتیاطی در مواردی عامل اشتباه مشدده است و در مواردی مخففه .
۵)اشتباه در نتیجه:مرتکب قصد تحقق نتیجه را نداشته یا اگرم داشته به این صورت که تحقق یافته نداشته بله خفیف تر انتظار داشته محقق شود که درین صورت جرم واقعه شبه عمد است و بر مسولیت موثر می باشد.
البته تا قسمتی از ان نتیجه ای که انتظار تحقق ان را داشته جرم عمد است و غیر ان شبه عمد محسوب میشود.
۶) اشتباه در شخصیت مجنی علیه:اگر اشتباه در شخصیت مجنی علیه ثابت شود بر مسولیت کیفری مرتکب تاثیر میگذارد در غیر اینصورت مطابق با جرم ارتکابی مجازات خواهد شد.

البته در موارد فوق الذکر تحت عنوان جهل موضوعی در جرائم عمد غرض تفصیل موشکافانه مباحث مطروحه نیست و از حوصله بحث خارج است بلکه مراد اصلی در این است که اصولا در این نوع جهل(موضوعی)و این نوع جرم (عمدی) جهل بر مسولیت کیفری موثر و در مواردی رافع است مگر استثناعاتی که اجمالا بدان اشاره شد.

مساله:نقش کلماتی نظیر (عالما،عالمانه و...)در قانون جزایی چیست ؟
عده ای گمان می برند که اگر در ماده ای این کلمات مورد استعمال واقع شد صرفا در قلمرو ان ماده میتوان از بحث جهل و نقش ان در باب مسولیت کیفری سخن گفت که این اشتباه است!بلکه وجود این کلمات به این علت است که در قلمرو ان ماده بار اثباتی جرم واقع شده به دوش دادگاه است و دادگاه باید جرم ارتکاب یافته را ثابت کند و چنانچه نتوانست حکم به برائت شخص صادر میکند.

لازم به ذکر است که اولا جهل صرفا در باب مسائل جزایی مطرح است نه مسائل حقوقی ثانیا در باب مسولیت کیفری موثر و مثمر ثمر است نه مسولیت مدنی ،چرا که مسولیت مدنی ثبوت و سلب ان به علم و جهل وابسته نیست و ثالثا در قوانین جزایی ما صراحتا اشاره ای به جهل و تاثیر ان در مسولیت کیفری نشده است اما در رویه قضایی مطاع و مدنظر واقع میشود چرا که مواد موجود در قانون جزایی میتواند قرینه ای جهت اشاره غیر مستقیم به این مورد باشد از طرفی نمیتوان مطلقا اشاره به اصل عدم رافعیت درصورت جهل نمود و در مواردی باید به جهل در باب مسولیت ترتیب اثر داده شود.