قضا در حقوق کیفری ایران
دکتر حسام سعیدی پژوهشگر حقوق کیفری: قضا به عنوان یکی از ارکان بنیادین عدالت در هر جامعه ای، نقش بی بدیلی در اجرای مجازات های کیفری ایفا می کند.
در نظام کیفری ایران، که بر پایه اصول اسلامی، عدالت محوری و حقوق بشر بنا شده است، جایگاه قضا از اهمیت مضاعفی برخوردار است. نظام قضایی ایران نه تنها به عنوان نهاد اعمال عدالت، بلکه به عنوان ضامن امنیت اجتماعی، صیانت از حقوق افراد و اصلاح مجرمان عمل می کند.
یکی از ویژگی های برجسته نظام قضایی ایران، استناد به قوانین شرعی در کنار قوانین موضوعه است. مجازات های کیفری در این نظام به چهار دسته اصلی حدود، قصاص، دیات و تعزیرات تقسیم می شوند که هر یک سازوکاری ویژه دارند. در این میان، قاضی با استناد به قوانین شرعی، مواد قانونی، و اصول دادرسی عادلانه، مسئولیت صدور حکم عادلانه و متناسب با جرم را بر عهده دارد.
در مجازات های حدی، نقش قضا بسیار دقیق و حساس است، چرا که این مجازات ها جنبه الهی دارند و نمی توانند بر اساس مصالح اجتماعی تغییر کنند. قاضی در این موارد موظف است با بهره گیری از اصول اثبات جرم در فقه اسلامی، نظیر شهادت، اقرار یا علم قاضی، به دقت و بدون شبهه حکم صادر کند. این حساسیت، جایگاه قاضی را به عنوان نگهبان عدالت اسلامی برجسته می سازد.
در موارد قصاص، قضاوت نقش دوگانه ای ایفا می کند. از یک سو، قاضی حافظ حق اولیای دم است و از سوی دیگر، موظف به رعایت اصول انسانی و تلاش برای صلح و سازش میان طرفین می باشد. در این نوع مجازات، امکان گذشت یا دریافت دیه، نقش سازنده ای در کاهش شدت برخورد کیفری دارد که قاضی باید آن را مدیریت کند.
در تعزیرات، که انعطاف پذیری بیشتری دارند، قاضی می تواند با توجه به شرایط مجرم، شدت و نوع جرم، و مقتضیات اجتماعی، حکم متناسب صادر کند. این استقلال قضایی به قاضی امکان می دهد تا در موارد خاص، به جای تاکید صرف بر مجازات، بر اصلاح مجرم تمرکز کند. چنین رویکردی، بازتابی از فلسفه اصلاح گرایانه مجازات در نظام کیفری ایران است.
جایگاه قضا در نظام کیفری ایران، به اصولی چون برائت، تساوی در برابر قانون، و حفظ کرامت انسانی استوار است. قاضی موظف است در فرآیند دادرسی، از حقوق متهم و شاکی صیانت کرده و در فضایی منصفانه به بررسی مستندات و شواهد بپردازد. قوانین آیین دادرسی کیفری ایران، با تاکید بر اصول دادرسی عادلانه، نظیر حق برخورداری از وکیل و حق دفاع، چارچوبی برای اجرای این وظایف تعیین کرده اند.
در نهایت، قضا در نظام کیفری ایران نه تنها ابزاری برای اعمال مجازات، بلکه وسیله ای برای ترویج عدالت، بازگشت مجرمان به جامعه و حفظ امنیت عمومی است. قاضی در این ساختار، به عنوان نماد عدالت، مسئولیت سنگینی بر دوش دارد و وظیفه دارد که در چارچوب قانون و با رعایت اصول اخلاقی و انسانی، احکام خود را صادر کند.
