تحقیق در عملیات؛ راهکاری برای بازنگری در رویه های ۶۰ ساله

اندیشمندان معتقدند طرح سوال درست، نیمی از راه حل مسئله است. وقتی در سازمانی، سوال درست طرح نمی شود طبعا به جواب درست هم منتهی نمی شود. ضرب المثل معروفی است که می گوید: «وقتی همچنان روشی را به کار می گیرید که در گذشته استفاده می کردید به همان نتایجی می رسید که در گذشته رسیده اید!». در همه نقاط دنیا مهارت حل مسئله، یک مهارت مهم برای رسیدن به موفقیت است و به افراد و مدیران سازمان ها توصیه می کنند که آن را یاد بگیرند. مسئله، یک موضوع دشوار و پیچیده است که مانند یک مانع از رسیدن سازمان ها به موفقیت جلوگیری می کند. یان رابرتسون در کتاب «حل مسئله»، آن را به این صورت تعریف می کند: «وقتی وضعیت فعلی خود را می شناسید و می دانید که وضعیت مطلوب و هدف شما چیست؛ اما نمی دانید که با طی کردن چه مسیری می توانید از وضعیت فعلی به وضعیت مطلوب برسید با یک مسئله مواجه هستید». روش حل مسائل سازمانی، یکی از مهارت های کلیدی تقکر استراتژیک برای مدیران ارشد محسوب می شود که کسب آن به آموزش های نظری و عملی نیاز دارد.

یکی از روش های علمی که مشخص می کند برای رسیدن به هدف مطلوب از چه مسیری باید حرکت کرد استفاده از روش تحقیق در عملیات (Operation Research) است. تحقیق در عملیات به عنوان یکی از مهم ترین و پیشروترین شاخه های علمی در جهان امروز، با هدف بهینه سازی فرآیندها و تصمیم گیری های پیچیده در محیط های صنعتی، تجاری و خدماتی توسعه یافته است. این رشته با بهره گیری از مدل های ریاضی، تکنیک های آماری و الگوریتم های محاسباتی به سازمان ها کمک می کند تا با تحلیل دقیق مسائل، به راه حل های بهینه دست یابند. ویژگی بارز تحقیق در عملیات، نگاه کلی آن به سیستم ها و بهبود آن است و به جای آنکه بر یک یا چند جزء سیستم تمرکز کند تمام سیستم را مد نظر قرار می دهد. تحلیل گران تحقیق در عملیات معمولا با مسائل جدیدی مواجه می شوند و باید تشخیص دهند که کدام یک از روش ها بیشتر با ساختار سیستم، اهداف بهبود، قیدهای زمانی و توان محاسباتی منطبق است. به همین دلیل نقش نیروی انسانی در تحقیق در عملیات، حیاتی است. رشته تحقیق در عملیات از گرایش های علم مدیریت در مقطع دکتری به شمار می آید.

در تاریخچه پیدایش تحقیق در عملیات، داستان جالبی روایت شده است که اشاره به آن خالی از لطف نیست.

در جریان جنگ جهانی دوم ارتش بریتانیا از گروهی پژوهشگر غیرنظامی درخواست کرد که با بررسی یگان های مختلف نظامی، پیشنهادهایی برای بهبود آنها ارایه کنند. پژوهشگران یادشده با بررسی یکی از انواع دستههای شش نفره نظامی، دریافتند که یکی از افراد این گروه بیکار است! ادامه کاوش و بررسی نشان داد که در جریان جنگ جهانی اول، توپهای جنگی را بر پشت اسبها حمل میکردند و وظیفه نفر ششم رسیدگی به اسبها بوده است. در جنگ جهانی دوم، دیگر اسبی وجود نداشت اما تحت تاثیر روال پیشین، نفر ششم در گروه حفظ شده بود. این پژوهش، افزون بر کاهش اعضای این دستهها به پنج نفر، در نهایت، به پیدایش رشتهای جدید با نام تحﻘیق در عملیات انجامید.

یکی از طرح هایی که با روش تحقیق در عملیات توسط اینجانب اجرا شد تحقیق در عملیات مربوط به واکسیناسیون تب برفکی در اواسط دهه 80 در آذربایجان غربی بود که به نتایج قابل توجهی انجامید. یکی از یافته های این طرح در آن مقطع این بود که به خاطر شرایط سنتی گاوداری کشور، امکان رساندن مقدار کافی واکسن به زیر پوست دام به میزان قابل توجهی، پایین تر از حد مطلوب است. به همین خاطر با مطالعات انجام شده، راه حل مسئله، احداث محوطه های واکسیناسیون (Vaccination Yards) در مناطق روستایی تشخیص داده شد. بنابراین راهکارها و نقشه های اجرایی آن آماده شد. تامین منابع مالی و تعمیر و نگهداری اماکن، پیش بینی و لحاظ شد. روستاهای هدف مشخص و مقدمات اولیه برای اجرای پایلوت آن نیز فراهم شد. همچنین این ایده در سامانه پیشنهادهای سازمان دامپزشکی کشور نیز بارگذاری شد. ولی به دلیل عدم توجه و پیگیری سازمان از آن تاریخ تاکنون بلااستفاده مانده است. جالب این که در برزیل نیز محوطه های واکسیناسیون ساخته شده از چوب، در دورافتاده ترین مناطق این کشور برای واکسیناسیون تب برفکی و بروسلوز مورد استفاده قرار می گیرند.

با در نظر گرفتن جمیع جوانب، پیشنهاد عملی این است که مرکز تحقیقات سازمان دامپزشکی کشور و مرکز آموزش و پژوهش کاربردی، بخشی از پروژه های مصوب خود را به تحقیق در عملیات دامپزشکی اختصاص دهد تا ضمن بررسی دقیق مسئله، راه حل آن نیز نه با سلیقه ها و نظرات فردی بلکه براساس اصول علمی شناسایی و پیشنهاد شوند. ناگفته پیداست اراده مدیریت سازمان برای انجام تحقیق و اجرای دقیق نتایج آن تعیین کننده خواهد بود.