توصیف انسان در قرآن (یادداشت ۱)

 توصیف انسان در قرآن-(یادداشت ۱)

دگرگون کردن و متحول ساختن آدمی؛ بدون داشتن تصویر و توصیفی از وی میسر نیست. از این رو درهر نظام تربیتی؛توصیف انسان به منزله سنگ بنای آن است؛ زیرا همه اجزای یک نظام تربیتی اعم از مفاهیم؛تمثیل ها؛اهداف؛اصول؛روش ها و مراحل تربیت؛به نحوی ناظر به وضع انسان است. این که انسان را به کدام مقصد باید رهنمون شد؛حرکت او به سوی این مقصد چگونه است و به چه می ماند؛ و با چه قواعد و شیوه هایی باید در او حرکت آفرید؛از چه منزلگاههایی باید او را گذراند تا به مقصد مورد نظر نائل شود؛هیچ یک بی ارتباط با این نیست که انسان چگونه موجودی است. لذا در این نوشتار نخست تصویری از آدمی که از قرآن به دست می آید تشریح می گردد و آن گاه متناظر با آن؛از مفهوم تربیت؛تمثیل تربیت؛اهداف؛اصول؛روش ها و مراحل تربیت در بینش اسلامی سخن به میان خواهد آمد.

الف- نگاه تحلیلی: برای مشخص کردن توصیف انسان در قرآن؛ لازم است ابتدا یک یک این مفاهیم را جداگانه بررسی کنیم. مفاهیم بنیادی مورد استفاده در قرآن؛ مفاهیمی هستند که به انسان باز می گردند عبارتند از : روح؛نفس؛فطرت؛عقل(تعقل)؛قلب؛اراده و اختیار؛هویت جمعی و محدودیت های آدمی. 

 مفهوم «روح» در قرآن در درجه اول به منزله مفهومی جهان شناختی و نه انسان شناختی؛مطرح شده است. «روح» نام موجودی از موجودات جهان است؛ موجودی در ردیف ملائکه .{قدر:۴} روح؛منشا حیات در هستی است. از این رو باید گفت که به ظهور رسیدن حیات در هر مرتبه ای اعم از حیات نباتی؛حیوانی و انسانی؛در گرو تعلق گرفتن روح است. این که روح چیست و چگونه موجب ظهور حیات در موجود می شود؛قرآن مسکوت گذاشته و به منزله منطقه تاریکی معرفی شده است که دست دانش بشری از آن کوتاه است.. اما همین قدر اشاره شده که هرگاه مواد تشکیل دهنده یک شئ به درجه معینی از پیچیدگی و پردازش برسند؛جلوه ای از روح در آن نمودار می شود{حجر:۲۹) 

در سطح انسان شناسی؛مفهوم «روح» از این حیث مطرح است که در پیکر پرداخته شده آدمی؛حیات انسانی ایجاد می کند. ظهور آثار حیاتی ویژه آدمی توسط جلوه معینی از روح فراهم می آید. این جلوه روح؛حیاتی را پدید می آورد که میان انسانها مشترک است و جلوه دیگری که برای انسان ممکن است پیش آید این جلوه در گرو ایمان آدمی به خدا و نفوذ عمیق در دل اوست. با ظهور این جلوه از روح؛حیاتی تازه یا مرتبه تازه از حیات در انسان نمودار می شود که از آن به «حیات پاک»(حیات طیبه) تعبیر شده است. در حیات طیبه؛دل آدمی از آلودگی شرک؛ و خیالش از آلودگی وسوسه و اندامش از آلودگی اشیا پلید؛پیراسته است. این مرتبه از حیات؛اختصاص به گروه خاصی از انسانها دارد و از آن جا که مرتبه والایی از حیات است؛خداوند از جلوه روح در این مرتبه با تعبیر «تایید آدمی توسط روح» سخن گفته است. 

برگرفته از کتاب (نگاهی دوباره به تربیت اسلامی) اثر ارزشمند آقای دکتر خسرو باقری نوع پرست .استاد دانشگاه تهران