گستره معاد روحانی نقدی به اظهارات جناب استاد شهیدی

گستره معاد روحانی

نقدی به اظهارات جناب استاد شهیدی

در نقدی که قبلا بر اظهارات جناب استاد شهیدی نوشتیم روشن کردیم انسان قبل از نزول به عالم دنیا، در عوالمی مجرد و روحانی بسر می برده است؛ اینک در ادامه آن بحث، به سند قرآنی دیگری در این باره می پردازیم؛ و این نهایتا نتیجه می دهد که در قیامت و در رجوع الی الله نیز، انسان دو باره به همین عوالم روحانی وارد شده و بر اساس اعمال دنیائیش، پاداش مناسب با این عوالم مجرد را دریافت می کند؛ در ادامه این متن، مطالب را ملاحظه می کنید: 

از آیاتی که دلالت می کند بر این که انسانها ابتدا در عوالمی مجرد و روحانی موجود بوده اند و سپس، از آن عوالم مجرد، به عالم مادی دنیایی نزول و هبوط کرده اند آیه (11 اعراف) است که می گوید: «و لقد خلقناکم ثم صورناکم ثم قلنا للملائکه اسجدوا لآدم فسجدوا الا ابلیس لم یکن من الساجدین»؛ در این آیه با سه بار ذکر «ثم» که دلالت بر ترتیب و تراخی دارد، به ترتیب به سه نحوه متفاوت خلقت انسان اشاره شده است؛ اول خلقت در رتبه تجرد عقلی، دوم خلقت در رتبه تجرد مثالی و سوم خلقت در رتبه مادی.

توضیح این که جمله «ثم قلنا للملائکه اسجدوا لآدم فسجدوا الا ابلیس» در این آیه، مربوط به آفرینش مادی حضرت آدم است؛ زیرا دستور به سجده به آدم که در این جمله به آن اشاره شده، بعد از آفرینش مادی حضرت آدم بوده است؛ چنانکه آیات (71-74 ص) بر این ادعای ما دلالت دارند؛ آنجا که می گوید: «اذ قال ربک للملائکه انی خالق بشرا من طین- فاذا سویته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین- فسجد الملائکه کلهم اجمعون- الا ابلیس استکبر و کان من الکافرین»؛ زیرا «طین» در جمله «انی خالق بشرا من طین»، در همین «خاک مادی» ظهور دارد؛ بنابراین دستور به سجده در جمله «ثم قلنا للملائکه اسجدوا لآدم...» مربوط به مرحله خلقت آدم خاکی است و کلمه «ثم» در اول آن، نشان می دهد که خلقت مادی حضرت آدم که اولین انسان خاکی بوده است، با تراخی وجودی، نسبت به دو مرحله ذکر شده در جمله «و لقد خلقناکم ثم صورناکم» بوده است. از طرفی ضمیر «کم» در این جمله به همه انسانها اشاره دارد؛ بنابراین دو خلقت ذکر شده در جمله «و لقد خلقناکم ثم صورناکم» دلالت دارند همه انسانها و از جمله همه فرزندان بلا واسطه و با واسطه آدم، در این دو نحوه خلقت، مقدم بر خلقت مادی حضرت آدم مادی بوده اند؛ در این صورت قطعا نمی توان جمله «و لقد خلقناکم ثم صورناکم» را اشاره به دو مرحله از مراحل تکوین مادی انسانها دانست چون قطعا مراحل تکوین مادی فرزندان آدم بعد از تکوین مادی خود آدم است؛ حال آن که کلمه «ثم» در ابتدای جمله «ثم قلنا للملائکه...» ، نشان می دهد که خلقت مادی حضرت آدم با تراخی وجودی، نسبت به دو مرحله ذکر شده در بخش «و لقد خلقناکم ثم صورناکم» بوده است؛ و لذا نباید این دو خلقت را مراحلی از خلقت مادی انسانها دانست؛ پس باید آنها را دال بر خلقت روحانی و غیر مادی قرار داد که با رتبه وجودی بالاتری قبل از خلقت مادی آدم خلق شده اند؛ و موید این بیان، احادیثی است که دلالت دارند ارواح انسانی قبل از ابدان آنها خلق شده اند مثل «ان الله خلق الارواح قبل الابدان بالفی عام» (کافی ج 1 ص 438) .

مرحله اول این دو نحوه خلقت مجرد همان مرحله مجرد عقلی است، که انسانها هنوز به صور و تعینات خاصی که مقابل صور و تعینات خاص دیگری باشند مقید نشده اند؛ یعنی گرچه همه در آن رتبه هستند ولی به صورت وجود جمعی موجودند که هر صورتی با سایر صورتها، مقابله ای ندارد بلکه با آنها قابل جمع است. ضمیر «کم» نیز در «قد خلقناکم» ضمیر جمع آمده است؛ و این در عالمی مجرد، دلالت دارد بر این که همه انسانها یکجا در این مرحله متقدم، خلقت یافته اند و چون این مرحله، قبل از مرحله «صورناکم» است پس همه انسانها بوجود جمعی موجودند بدون این که به صور متعین شخصی که با هم تقابل د ارند مقید باشند.

برهان عقلی بر موجود بودن همه انسانها در این رتبه، این است که حقیقت لابشرطی انسان بر همه افراد انسانی، صادق است و بر همه آنها حمل می شود؛ و لذا با آنها اتحاد وجودی دارد؛ زیرا هر اعمی بر افرادش صادق است و بر آنها حمل می شود؛ و بنابراین به دلیل اتحاد وجودی، موجودیت جمعی انسان در رتبه تجرد عقلی، موجودیت هر انسان متعین شخصی نیز هست؛ و همه انسانها با آفرینش آن حقیقت کلی مجرد عقلی، آفریده شده اند بدون این که افراد در آن مرحله، متفرق بوده و با صور و تعینات متقابل، با هم مقابله ای داشته باشند.

مرحله بعد که با «ثم» به مرحله تجرد عقلی عطف شده است مرحله تجرد مثالی است؛ در این مرحله هر شخصی به صورت و تعین خاصی که مقابل سایر صور است تعین می یابد و از سایر اشخاص جدا است ولی با این حال این صورتهای خاصه، خصوصیات و تعیینات مادی نیستند چون مرحله تعین مادی در مرحله سوم است که اولین فردش حضرت آدم است؛ و به دلیل ذکر «ثم» در ابتدای مرحله مادی باید مرحله «صورناکم» قبل از مرحله مادی باشد؛ علاوه در جمله «ثم صورناکم» نیز ضمیر، جمع است و دلالت دارد که همه انسانها یکجا در این مرحله آفرینش یافته اند؛ و این، فقط در عالم مجرد، امکان دارد که افراد انسانی زمانمند نیستند بر خلاف وجودات مادی که زمانمندند و یکجا و بدون اختلاف زمانی نمی توانند با هم موجود باشند؛ پس جمله «ثم صورناکم»؛ اشاره به مرحله ای است که بعد از مرحله تجرد عقلی و قبل از مرحله مادیت افراد، یکجا و بدون اختلاف زمانی، آفرینش یافته اند؛ بنابراین آیه (11 اعراف) دلالت دارد که انسانها قبل از مرحله مادی دنیایی، ابتدا در مرحله مجرد عقلی و سپس در مرحله مجرد مثالی موجودیت داشته اند؛ و سپس با آفرینش آدم و فرزندانش به تدریج به مرتبه مادی این دنیایی تنزل یافته و ورود پیدا کرده اند.

تا اینجا روشن شد که انسانها، قبل از این که در عالم مادی دنیایی موجود باشند، در عوالمی مجرد و روحانی موجود بوده اند «ان الله خلق الارواح قبل الابدان بالفی عام» (کافی ج 1 ص 438).

مقدمه دیگر این که طبق آیات قرآنی مثل «و الی الله ترجع الامو» یا «الله یبدوا الخلق ثم یعیده ثم الیه ترجعون» (11 روم) همه موجودات و از جمله انسانها رجوع الی الله داشته و دو باره به سوی خداوند به همان گونه که خلقت یافته اند باز خواهند گشت «کما بداکم تعودون» (29 اعراف) لذا باید انسانها دو باره به همه مراحل طی شده در قوس نزول، وارد شده و مرحله به مرحله در قوس صعود بالا روند «کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا فاحیاکم ثم یمیتکم ثم یحییکم ثم الیه ترجعون» (28 بقره) و بنابراین انسانها در قیامت بعد طی مراحل مادی مثل یوم البعث، در مسیر رجوع الی الله ابتدا به عالم مثالی و سپس به عالم عقلی یا مقام عند اللهی، که از مراحل وجود آنها قبل از دنیا بوده اند دو باره وارد می شوند؛ و در هر مرحله ای پاداش اعمال خود را متناسب با آن مرحله دریافت خواهند کرد لذا فرمود «و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون»؛ و قبلا روشن کردیم رتبه عالم مثالی و رتبه عالم عقلی یا عند اللهی مقامی مجرد و روحانی هستند و آنجا جایگاهی برای حقائق مادی نیست؛ پس قطعا در مراحلی از قیامت، وجود انسان و عالمی که در آن خواهد بود، مجرد و روحانی هستند؛ و در آن مراحل، از مادیت و جسمانیت خبری نیست و طبعا پاداشها هم متناسب با تجرد مقام، پاداشهای مجردند؛ و بنابراین این پندار که همه مراحل قیامت مادی است خلاف قرآن است.