سیدمحمد باقر حیرت سجادی

سید محمد باقر حیرت سجادی مقلب به رکن الاسلام یکی از مهترین افراد خاندان سجادی کردستان و یکی از رجال دوره قاجار و پهلوی هستند. ایشان فرزند میرزا سید محمد سعید و نوه ی میرزا سید سعدالدین (عالم و از ملاکین کردستان) از اجله علما و سلاله فضلا و از سادات هستند و نسب اجدادشان به امام سجاد نبیره ی عبدالمطلب (پدربزرگ پیامبر ص) که ملقب به زین العابدین بودند میرسد.
پدرشان مرحوم سید محمد سعید معروف به آقا بابا سید برادر مرحوم نظام الاسلام بودند. ایشان از فضلای بنام و عرفا و ادبای مشهور سنندج و از لحاظ ورع و تقوی مورد احترام خاص و عام بودن ایشان از معدود کسانی بوده اند، که کتب عرفانی را تدریس می کردند و در تفسیر آیات قرآنی و احادیث نبوی و شرح و تفسیر مثنوی مولانا و بیدل هندی صاحب نظر بودند و خطوط نسخ و نستعلیق را زیبا می نوشتند و چون بهترین فارسی دان شهر بودند، تدریس عربی فرزندان بزرگان شهر سنندج بعهده ایشان بود. مادرشان دختر مرحوم حاج شیخ محمد سمرانی ادیب و عارف و شاعر بنام متخلص به (حافی) که کتابهای (بارقات السرور) و (معدن النور) او در عراق به چاپ رسیده است.

سید محمد باقر حیرت سجادی یگانه فرزند ذکور بودند که در آن خانواده روحانی در سال ١٢۵۳ هجری شمسی در عمارت مرحوم پدرشان واقع در کوچه حیرت سجادی شهر سنندج دیده به جهان گشودند.
در طفولیت قرآن و دروس مقدماتی و بعدها زبان و ادبیات فارسی و عربی را توام با علوم معقول و منقول و هنر خط نویسی در خدمت پدر آموختند و از فضایل و کمالات ادبی مرحوم میرزا اسمعیل ادیب مشهور به صدرالکتاب بهره کافی گرفتند و علوم متداول زمان را از اساتید فن فرا گرفتند و بر لغات غریبه عربی احاطه یافتند.
زبان و ادبیات فرانسه را به خوبی آموختند اما به دانستن آن تظاهر نمی نمودند، خطوط فرانسه ای که از وی بر حاشیه کتابهایش مانده در کمال زیبایی است. آن مرحوم از اوان کودکی طبعش به شعر گوئی مایل بود و پس از وقوف بر ادبیات فارسی و عربی تخلص (حیرت) را برگزیدند.

کار عمده حیرت خدمات فرهنگی اوست که سالها بدون مضایقه و چشمداشت نقد جوانی و سرمایه مالی خود را در راه تاسیس مدارس جدید همراه مرحوم سیدعبدالرحمان نظام الاسلام و پایه گذاری اداره معارف و صنایع مستظرفه و همچنین سازمان دادن به موقوفات و تشکیل اداره اوقاف کردستان صرف نمودند. پس از آن در شهریور ماه ۱۲۷۹ شمسی مرحوم سید محمد باقر رکن الاسلام در شرائطی سخت و جوی بسیار نامساعد به کمک ملا احمد قطب الاسلام مدرسه ای با هزینه شخصی تاسیس نمودند و آنرا مدرسه سعادت نام نهادند.
مرحومین میرزا عبدالکریم دبیری ملقب به میرزا جناب و سید نجم الدین پدر علاء الدین سجادی استاد دانشگاه بغداد و صاحب تالیفات عدیده و حبیب الله آموزگار ملقب به ناصر الکتاب و ملاحسن شکیبا در این مدرسه با آنان همکاری داشتند. این موسسه علمی علیرغم مخالفتها و کارشکنی های کوته بینان که پذیرای ترقی و پیشرفت جامعه بسوی مدنیت جدید نبودند قریب ده سال به کار خود ادامه داد.

در این گیرودار مرحوم رکن الاسلام علاوه بر اداره مدرسه سعادت در سال ۱۳۲۶ قمری مطابق ۱۲۸۶ شمسی به حکم وزارتی معاونت اوقاف و نمایندگی معارف کردستان را عهده دار گردیدند.
و در سال ۱۳۲۸ قمری مطابق ۱۲۸۷ حکم ریاست معارف و صنایع مستظرفه برای معزی الیه صادر و ابلاغ شد در این موقع ریاست اوقاف با ملا جواد شیخ الاسلام بود مرحوم رکن الاسلام بلافاصله نام مدرسه سعادت را به محمدیه تغییر دادند تا بحرمت این نام مقدس عناد و کارشکنی متوقف شود و گروهی که هر نوع تجدد را به باد انتقاد می گرفتند بخود آیند و دست از مخالفت بردارند اما باز عده ای ناآگاه و شاید مغرض که دیدند این بار، مدرسه صورت رسمی تری بخود گرفته و تحت پوشش و حمایت دولت قرار گرفته است، هر شب دستبردی به مدرسه میزدند، شبی پرونده و اسناد را آتش می زدند، شبی تابلوی مدرسه را می دزدیدند و دیگر شب هیزمهایی را که برای سوخت زمستانی مدرسه خریداری شده بود به آتش میکشیدند رکن الاسلام همکاران خود را دلداری می دادند و آنان را به مقاومت و پایمردی وا میداشتند، طبق گفته کتاب علما و دانشمدان کردستان در ۲۰۰ سال اخیر، سیدمحمد باقر برای جلوگیری از ضدیت و کارشکنی مدرسین ناآگاه از مدرسین طراز اول شهر از جمله سیدعبدالرحمان نظام الاسلام و امیرالاسلام و ملا محمد رشید و ملا عبدالله مفتی و ملا عبدالعظیم مجتهد دعوت مینمودند تا با حضور خود و شرکت در تعیین و انتخاب سوالات درسی دانش آموزان، امتحانات مدارس را برگزار نمایند. در ماه ثور اردیبهشت ۱۲۹۲ فرید الدوله همدانی به ریاست معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه کردستان منصوب و مرحوم رکن الاسلام و ملاجواد شیخ الاسلام رئیس اوقاف منتظر خدمت گردیدند. فرید الدوله بمحض ورود به سنندج به دستور وزارتخانه نام مدرسه محمدیه را به مناسبت حکومت احمد شاه قاجار به احمدیه بدل نمود زیرا در آن وقت تمام شهرهای ایران مدرسه احمدیه داشتند و آقای فرید الدوله آقای عطاالله معتمدی فرزند حاج معتمد الاسلام به نظامت آنجا برگزید.
در ماه حوت (اسفند) همان سال فریدالدوله به تهران فرا خوانده شد و مجددا از طرف وزارتخانه ریاست معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به مرحوم رکن الاسلام حیرت محول شد.

در سال ۱۲۹۵ شمسی رکن الاسلام مدرسه اتحاد را تاسیس نمودند و اثاثیه ابتیاعی و قدیمی خود را که برای تشکیل مدرسه سعادت تهیه کرده بود به اموال این مدرسه اهداء و ضمیمه نمودند. در سال ۱۲۹۸ اداره معارف و اوقاف تفکیک شد ریاست معارف و صنایع مستظرفه به رکن الاسلام و اداره اوقاف به مرحوم نصیر الاسلام سپرده شدند.

طبق صورت مجلس مورخ ٢٦ بهمن ۱۲۹۹ ریاست معارف از رکن الاسلام خلع و به آقای یحیی معرفت اعتضاد الاسلام که قبلا کارمند اداره مالیه بود محول شد.
چون سید محمد باقر حیرت سجادی (رکن الاسلام) خدمت رسمیش از ١٢٨٦ شروع و بجز چند ماهی که فرید الدوله همدانی در سال ۱۲۹۲ رئیس معارف کردستان بود و در ۲۷ حوت (اسفند) ۱۲۹۳ منتقل گردید، ریاست اداره معارف و صنایع مستظرفه کردستان در اختیار سید محمد باقر رکن الاسلام قرار داشت متجاوز از سیزده سال به شهادت نامه های مالیه خزانه داری و فرمانداری بدون دریافت دیناری حقوق، صادقانه خدمت مینمودند و حقوق فراش و احتیاجات اداره را از مال خود پرداخت می کردند و آنطوریکه خودش به وزارتخانه نوشته از وقتی که اعتباری برای معارف کردستان پیدا شده معارف خواهان به طمع دریافت حقوق از کمین جستند و مقام مرا غصب کردند این بود که از آن پس اداره معارف کردستان میان او و یحیی معرفت دست بدست میشد. در گزارشهای فرماندار و رئیس مالیه میبینیم نوشته اند که حقوق مستخدم و خرج لوازم التحریر و سایر احتیاجات اداره را رکن الاسلام از جیب خود میدهد و دلیل دیگر اینکه در سال ١٣٠٦ مرحوم حیرت زمان کفالتش در اداره معارف چندین بار تقاضای استخدام یک مستخدم برای اداره نموده هر بار بعلت نبودن بودجه جواب رد شنیده اند. طبق صورتجلسه تحویل و تحول دلو (بهمن ) ۱۲۹۹ که یحیی معرفت رئیس معارف کردستان شده بود مبلغ شصت تومان حقوق برای ریاست معارف کردستان که قبلا افتخاری بود برقرار شد. در اثر شکایات عدیده مردم پس از یک ماه ریاست آقای یحیی معرفت، مجددا در ۲۷ حوت (اسفند) ۱۲۹۹ حکم ریاست معارف برای سید محمد باقر رکن الاسلام صادر شد.
در دلو (بهمن) ۱۳۰۱ ریاست معارف به آقای حاج شیخ یحیی معرفت و اداره اوقاف به سید محمد باقر سجادی واگذار شد. در ۲۲ سرطان (تیر ماه) ۱۳۰۳ کلاس اول متوسطه به رکن الاسلام واگذار شد مدرسه احمدیه دایر و شروع به ثبت نام دانش آموز نمودند. در مرداد ماه ١٣٠٤ مجددا ریاست معارف از یحیی معرفت منتزع و به رکن الاسلام سپرده شد و در ۱۳۰۵/۱/۱ برای چند ماهی دوباره یحیی معرفت رئیس معارف شد.

علاوه بر مدرسه سعادت که به محمدیه و بعدها به احمدیه تبدیل شد و اتحاد شهر سنندج، چندین مدرسه دیگر به کمک خاندان سجادی در شهرستانها و قصبات و روستاهای تابعه کردستان دایر گردید از جمله سقز و بانه مدرسه انتصاریه که بعد خاقانی قروه نام گرفت و بیجار و جوانرود و نودشه و پاوه و کانی سواریان و عنصری سریش آباد، دقیقی بیساران، سنائی ایرانشاه و تیلکو، منوچهری سردشت، پهلوی مریوان، دبستان هوباتو، مولوی دزلی، اسدی دهگلان، مدرسه رمشت، مدرسه طای، مدرسه تودار و کیلانه و گلین و رزاب و هندیمن و ...
انگیزه خاندان سجادی از فروش املاک موروثی خود و دایر کردن مدرسه از بین بردن بی سوادی و کمک به خانواده های فقیر در جهت تحصیل فرزندان آنان و کمک به آگاه کردن افراد و نپذیرفتن ظلم و ستم و ... بود.
در حالی که سایر رجال و مشایخ و افراد دیگر در این زمان طبق اسناد کتاب تاریخ مردوخ همگی در زد و بند سیاسی و تشکیل حزب و کمیته بودند خاندان سجادی در جوی نامطلوب و خطر آفرین به تشکیل و تاسیس مدارس و بسط معارف و فرهنگ سرگرم بود زیرا درد اجتماع و عقب ماندگی ملت را ناشی از جهل و بی سوادی میدانستند.
در پائیز ۱۳۰۵ مدرسه دولتی نسوان (دخترانه) به نام مستوره کردستانی به همت بانو مریم اردلانی و مساعدت مرحوم سجادی دائر شد و تا سال ۱۳۰۸ که آقای عبدالغنی آبیدری از طرف وزارت معارف به سمت منشی محاسبات برگزیده شد کلیه کارهای اداره این چند مدرسه و مراجعات سایر ادارات به عهده شخص رئیس معارف بوده و مرحوم حیرت چندین بار برای استخدام یک نفر منشی و حسابدار و یک نفر مستخدم برای انجام کارهای اداره از وزارت خانه درخواست کرده است هر بار جواب رد دریافت داشته اند.
در سال ١٣٠٦ مدرسه کلدنیان (مسیحیان) با ترکیبی از دانش آموزان مسلمان و مسیحی به دبستان پهلوی نام گذاری شد و مدرسه احمدیه را نیز دبستان شاهپور نام نهادند. در سال ١٣٠٦ مرحوم حیرت به علت خستگی مفرط از انجام کارهای اداری کناره گرفتند و رسما معلم ادبیات و عربی دبیرستان شاهپور گردیدند. در سال ۱۳۱۱ تعدادی از سرشناسان سنندج به شهرستانهای دیگری فرستاده شدند مرحوم حیرت به همدان منتقل و در دبیرستان پهلوی انجا به تدریس پرداختند در این هنگام همسرش بدرود حیات گفت. وجود چهار کودک بی سرپرست تلخی دوری از وطن و اقوام را بر وی دو چندان نمود ناچار در سال ۱۳۱۳ به سنندج انتقال یافتند و در دبیرستان شاهپور به تدریس پرداختند تا در ۱۳۲۸/۶/۱۳ بازنشسته گردیدند.
تعدادی از شاگردان برجسته ایشان که در کتاب شاعران کرد پارسی گوی نوشته شده است : مرحومین حاج امیر الکتاب متخلص به شرقی و عبدالحمید سنندجی ملقب به سالار سعید و میرزا محسن ملقب به معین دیوان که برادر میرزا حسن و میرزا مهدی صدیق وزیری است و میرزا علینقی هشیار دبیر مخصوص و جنابان آقایان بهمن حبیبی و یحیی صادق وزیری و عبدالحمید بدیع الزمانی و بسیاری از رجال دیگر. مرحوم حیرت در زمان تصدی ریاست فرهنگ و اوقاف همواره مورد توجه رجال و وزیرانی چون علیقلی خان مخبرالدوله و مرتضی قلیخان صنیع الدوله و علی اصغر خان حکمت بوده و با آنها مکاتبات دوستانه داشته اند.

وفات
بعد از بازنشستگی رکن الاسلام معتکف شدند و بیشتر اوقاتش به عبادت و توجه به قبر و قیامت صرف میشد دوستان و آشنایان به منظور کسب فیض به زیارتش می آمدند مرحوم حیرت دارای ۶ پسر به نام های: سیدمحمد سعید (فرهنگی - شاعر - ادیب - نویسنده و خطاط اوراق بهادار)، سیدعبدالحمید (فرهنگی - نویسنده کتاب های عدیده)، دکتر سیدعبدالمجید (فرهنگی - استاد ممتاز دانشگاه - نویسنده) سیدحامد (کارمند اداره تعاون)، سید محمود (سرهنگ ارتش)، سیداحمد (کارمند بانک ملی) و دو دختر بود که به تربیت و تحصیل آنها نیز توجه داشت. لازم به ذکر است بیشتر فرزندان و نواده های مرحوم رکن الاسلام در تهران زندگی میکنند. در دیماه سال ۱۳۴۱ راهی دیار آخرت شدند و در قبرستان شیخان سنندج در کنار اجداد و اقوام خودشان مدفون گردیدند.

منابع

1. تاریخچه آموزش و پرورش در کردستان جلد ۱ تا۳
2. علما و دانشمندان کردستان در ۲۰۰ سال اخیر 
3. تاریخ مردوخ
4. آیینه سنندج
5. سنندج قدیم
6. مصاحبه بنده با چند تن از نواده های سیدسعدالدین
7. شاعران کرد پارسی گوی
8. و ...