بندر بوشهر دروازه فرهنگی و تمدنی خلیج فارس

بندر بوشهر دروازه فرهنگی و تمدنی خلیج فارس

روی کار آمدن سلسله قاجاریه در ایران مقارن با ظهور انقلاب صنعتی در اروپا بود. در این دوره با برقراری ارتباطات اولیه با کشورهای اروپائی، شکل گیری موسسات فرهنگی و تمدنی در ایران سرعت گرفت. شکل گیری موسسات فرهنگی و تمدنی در شهرهای مرزی و آنجا که رونق اقتصادی وجود داشت به یکباره صورت می پذیرفت. بندر بوشهر هم یکی از همین مراکز مهم بود که در دوره قاجاریه لقب «باب الابواب» یا «دروازه تجارت ایران» را یدک می کشید. یا به قول مستر چیک کنسول انگلیس در بوشهر این شهر«دروازه ورود فرهنگ های جدید به ایران» بود. در بندر بوشهر به قول شیخ محمد حسین سعادت «دو طبقه خانواده وجود داشت: خاندان علم و خاندان تجارت» که هر یک به سهم خود در این بندر منشاء خدماتی گردیدند.

دروازه بندر بوشهر - دوره قاجاریه

تکاپوهای اقتصادی، رشد و شکوفایی تجارت در ابعاد داخلی و بین المللی، توسعه زیرساخت های فرهنگی را در بندر بوشهر موجب می شد. حضور و مشارکت طبقات مختلف مردم از جمله تجار و بازرگانان، روشنفکران، رجال و شخصیت های ادبی و سیاسی و سایر اقشار جامعه بوشهر در آن روزگار در شکوفایی فرهنگ بندر بوشهر، حاصل دو عامل مهم «ابتکار و اقتصاد» بود. دیگر اینکه حضور طبقات مختلف مردم در رونق فرهنگی بوشهر برخلاف دیگر شهرها، در انحصار افراد و یا اقشار خاصی نبود و همین عامل توسعه فرهنگی بوشهر را شتاب می بخشید. مدارس یکی پس از دیگری تاسیس و افراد تحصیل کرده در ادارات دولتی به کار گماشته می شدند. تسامح و مدارا در میان اهالی بندر بوشهر و وجود سایر اقلیت های دینی مانعی برای تاسیس مدارس ارامنه ایجاد نمی کرد. چاپخانه های بندر بوشهر به فراخور زمان خود رشد و توسعه یافتند و قشر تحصیلکرده و فرهیخته بوشهر علاقمندی خود را به آن نشان داد و با کسب آگاهی از مطالب روز دنیا، برای رسیدن به مطالبات مدنی و سایر حقوق خود تلاشش را فزونی بخشید.

روزنامه های بوشهر سخنگوی وجدان اقشار مختلف مردم از کسبه و بازاریان، تجار، رجال و روشنفکران، به واقع شرح حال روزگار مردم بوشهر دوره قاجار را به تصویر می کشید. این روزنامه ها نخستین خاستگاه بلوغ فکری و اندیشه مردم بوشهر بود. به طوری که انتشار روزنامه علاوه بر بندر بوشهر در پایتخت نیز برای بوشهریان دور از دسترس نبود و هر چند با دشواری اما با مقاومت و پایداری به انتشار آن همت گماردند. قرائتخانه و کتابخانه های بوشهر سراسر شور و شوق فراگیری علم و دانش بود و در سایه سار آن انجمن هایی با توجه به این خاستگاه علمی درخشان، رشد و توسعه یافتند. در این جا مدرسه سعادت به عنوان«مادر مدارس جنوب» ایفاگر نقشی اساسی و ماندگار گردید و به راستی که مدرسه سعادت در آن روزگار به قول ویلم فلور- مستشرق هلندی- «منار دانش» بود.

بنابراین با این پیشینه فرهنگی، بوشهر عصر قاجار با ظهور موسسات تمدنی - که در برخی از آنها در کشور و منطقه پیشتاز بود- توانست به یاری اقتصادی پویا و پشتیبانی و ابتکار بازرگانانی از ایران و حتی خارجی های مقیم بوشهر توسعه این موسسه ها را شتاب بخشد و بوشهر را در سطح بین المللی قرار دهد.«تنوع ادیان و مذاهب، استقرار کنسولگری ها و تجارتخانه های خارجی، وجود چندین کلیسا و کنیسه، برقراری یک نظام اداری پر دوام، توسعه موسسات مالی - اعم از بانک و صرافی، بهره گیری از پست و تلگراف و بسیاری از امکانات دیگر- بوشهر را پدیده ای شاخص ساخته بود».

انگلستان در این زمینه از همه پیشتازتر بود به طوری که می خواست همه ظرفیت های جنوب ایران در انحصارش باشد. به گزارش «فلاندن» سال 1840.م / 1256ه.ق«معاهدات و معاملات تجارتی بوشهر محدود شده، انگلیسی ها بسیاری صنایع دستی و ماشینی خود را بدانجا می آوردند. به عبارت دیگر چون از یک طرف همسایه ایران و از طرف دیگر، کشتی زیاد دارند تجارت این بندر را ویژه خود ساخته اند».

تاسیس یک واحدی اداری به نام «حکمرانی بنادر و جزایر خلیج فارس» نیز در تاسیس موسسه های تمدنی بوشهر نقشی اساسی ایفا می کرد. «اهمیت یافتن خلیج فارس و تجارت دریایی آن در دوره قاجار که توام با مداخله استعمارگران به ویژه پرتغالی ها، هلندی ها و انگلیسی ها در این دریا بود، دولت وقت ایران را بر آن داشت تا یک واحد اداری مستقل موسوم به «حکمرانی بنادر خلیج فارس» تاسیس کند. این واحد اداری در میانه ی دوره قاجاریه بوجود آمد مقر آن در بندر بوشهر، مهمترین بندر ایرانی خلیج فارس در سراسر قرن نوزدهم میلادی قرار داشت».

بندر بوشهر در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار شهری پرجمعیت بود. به نوشته فلاندن(1840.م) مرکز تجارت خارجیان به شمار می رفت.«محله سنگ بست قسمت مهمتر و پرجمعیت شهر است. آنجا مرکز تجارت خارجیان می باشد، خانه های بزرگش تجارتخانه است. در انبارها مال التجاره ها از هر قسم و از هر مملکت دیده می شود. ابریشم جات، پارچه های پنبه ای، شراب، مواد شیمیایی، مازو، عطریات، سنگهای قیمتی، طلای مسکوک، عاج، ادویه جات، شیشه جات، قهوه، کتان، مخمل، بلوریجات، قند، ریسمان، و غلامانیکه از بصره، بمبئی، مسقط و مالابار فرستاده می شوند در آن موجود است».

میرزا تقی خان حکیم باشی در گزارش 23 صفر سال 1299ه.ق/1881.م دوره ناصری بندر بوشهر را اینگونه توصیف کرد: «بندر ابوشهر شهرکی است بندرگاه عمده برای مال التجاره تمام ایران به نوعی معتبر و قابل و با تجار معتبر که اگر اولیای دولت ابد مدت اندک توجهی به حال تجار و اصلاح لوازم بندری اینجا بفرمایند کمتر از بندر بمبئی نخواهد بود. تجار ایرانی این بندر به نوعی متمول و معتبراند که با تمام کمپانی های بلاد خارجه از انگلستان و فرانسه و هندوستان و عثمانی و غیره مشارکت و برابری بلکه از بعضی تقدم می جویند».

گفتنی است جمعیت بوشهر هم در منابع دوره قاجار با نوسان زیادی همراه بود. به طوری که بین ده تا بیست هزار تن گزارش شده و البته محمد حسین سعادت - از بانیان مدرسه سعادت - جمعیت بوشهر را در زمان جنگ جهانی اول، قریب سی هزار نفر ثبت کرده است. جنگ های پیاپی و برخی ناامنی ها و مهاجرت ها، عوامل کاهش جمعیتی بوشهر عصر قاجار بود؛ اما این عوامل مانعی برای توسعه موسسات تمدنی در بوشهر به شمار نمی رفت و این موسسه های تمدنی یکی پس از دیگری در بندر بوشهر گسترش یافتند. با غروب سلسله قاجار و طلوع دوره پهلوی، نظم نوینی بر جامعه ایرانی مستولی شد و بندر بوشهر پا به روزگاری نو گذاشت.