معماری نظام پولی و بانکی چین؛ از بانک مرکزی تا یوان دیجیتال

دومین نشست از سلسله نشست های تخصصی چین با موضوع «آشنایی با ساختار پولی و بانکی چین» با همکاری خانه اندیشه ورزان و با حضور دکتر حسین قاهری، رئیس اندیشکده مطالعات راهبردی ایران و چین، برگزار شد. این نشست با هدف تبیین معماری نهادی، کارکردهای راهبردی و منطق سیاست گذاری نظام پولی و بانکی چین، تلاش داشت تصویری واقع گرایانه از یکی از مهم ترین ارکان قدرت اقتصادی این کشور ارائه دهد؛ نظامی که نه تنها موتور رشد داخلی چین بوده، بلکه به تدریج در حال ایفای نقش در بازآرایی نظم مالی بین المللی است.

در این نشست تاکید شد که برخلاف نگاه رایج در اقتصادهای لیبرال، در چین نظام بانکی صرفا یک بخش اقتصادی نیست، بلکه بخشی از سازوکار حکمرانی ملی محسوب می شود. بانک ها در چین، هم زمان نقش واسطه مالی، ابزار سیاست گذاری اقتصادی و بازوی اجرایی راهبردهای توسعه ای دولت را ایفا می کنند. از این منظر، فهم سیاست خارجی اقتصادی، ابتکار کمربند و جاده، جهانی سازی یوان و حتی تاب آوری چین در برابر تحریم ها، بدون شناخت دقیق نظام بانکی این کشور ممکن نیست.

نظام بانکی چین

در مدل توسعه چین، نظام بانکی ستون فقرات اقتصاد ملی به شمار می رود. برخلاف الگوی غربی که بازار سرمایه و نهادهای خصوصی نقش محوری دارند، در چین بانک ها مهم ترین کانال تخصیص منابع هستند. هدایت اعتبارات به سمت بخش های اولویت دار، تامین مالی پروژه های عظیم زیرساختی، حمایت از صنایع راهبردی و مدیریت چرخه های رکود و رونق، همگی عمدتا از طریق شبکه بانکی انجام می شود.

بانک ها ابزار اجرای هم زمان سیاست های پولی، مالی و صنعتی هستند. این ویژگی باعث شده است که دولت چین بتواند با دقت بالا، مسیر جریان نقدینگی را کنترل کرده و آن را در خدمت اهداف توسعه ای بلندمدت قرار دهد. در واقع، منطق سودآوری کوتاه مدت در نظام بانکی چین در درجه دوم اهمیت قرار دارد و «توسعه ملی» و «ثبات اقتصادی» اولویت اصلی است.

ساختار کلی نظام بانکی چین؛ شبکه ای چندلایه و هماهنگ

ساختار نظام بانکی چین به صورت یک شبکه چندلایه طراحی شده که در راس آن بانک مرکزی چین (People’s Bank of China – PBOC) قرار دارد. در سطح بعد، چهار بانک بزرگ تجاری دولتی موسوم به Big Four شامل بانک صنعتی و تجاری چین (ICBC)، بانک ساخت وساز چین (CCB)، بانک چین (BOC) و بانک کشاورزی چین (ABC) فعالیت می کنند. این چهار بانک سهم غالبی از دارایی ها، سپرده ها و اعتبارات بانکی چین را در اختیار دارند و عملا بازوی اجرایی سیاست های دولت محسوب می شوند.

در کنار آن ها، بانک های توسعه ای نقش کلیدی در تامین مالی پروژه های ملی، زیرساختی و راهبردی ایفا می کنند. بانک های منطقه ای، تعاونی و روستایی نیز با هدف افزایش شمول مالی و کاهش نابرابری های منطقه ای طراحی شده اند. حضور بانک های خارجی در چین محدود، کنترل شده و تحت نظارت شدید است؛ امری که نشان دهنده حساسیت بالای پکن نسبت به ثبات مالی و حاکمیت پولی است.

بانک مرکزی چین (PBOC)؛ قدرت سیاست گذاری با منطق هماهنگی

بانک مرکزی چین در سال ۱۹۴۸ تاسیس شد و امروزه یکی از اثرگذارترین بانک های مرکزی جهان به شمار می رود. وظایف اصلی PBOC شامل تنظیم سیاست پولی، مدیریت نقدینگی، کنترل تورم، مدیریت نرخ ارز و نظارت بر ثبات مالی است. یکی از ویژگی های برجسته این نهاد، مدیریت بزرگ ترین ذخایر ارزی جهان با حجمی بیش از ۳ تریلیون دلار است؛ ذخایری که نقش مهمی در تثبیت یوان و افزایش قدرت مانور چین در بازارهای جهانی ایفا می کنند.

برخلاف بانک های مرکزی غربی، PBOC از استقلال کامل برخوردار نیست و در چارچوب سیاست های کلان دولت و حزب کمونیست فعالیت می کند. با این حال، در نشست تاکید شد که این «استقلال محدود» نه تنها نقطه ضعف محسوب نمی شود، بلکه امکان هماهنگی عمیق میان سیاست های پولی، مالی و صنعتی را فراهم کرده و یکی از عوامل ثبات اقتصاد کلان چین بوده است.

نوآوری های پولی؛ از کنترل هوشمند نقدینگی تا یوان دیجیتال

یکی از محورهای اصلی ارائه، تمرکز بانک مرکزی چین بر نوآوری های پولی بود. انتشار ارز دیجیتال بانک مرکزی یا e-CNY به عنوان نخستین نمونه در مقیاس ملی، نقطه عطفی در تاریخ پولی چین محسوب می شود. هدف این پروژه، افزایش شفافیت تراکنش ها، کاهش هزینه های مبادله، تقویت کنترل دولت بر جریان پول و مقابله موثر با پولشویی و فساد مالی است.

در سطح راهبردی تر، e-CNY بخشی از تلاش چین برای کاهش وابستگی به زیرساخت های مالی غرب محور، به ویژه دلار و شبکه SWIFT، تلقی می شود. این سیاست در کنار توسعه ابزارهای بازار باز و کنترل هوشمند نقدینگی، نشان دهنده حرکت چین به سوی حکمرانی دیجیتال پول است.

CIPS؛ زیرساخت مالی برای جهانی سازی یوان

سامانه پرداخت بین بانکی فرامرزی چین (CIPS – Cross-Border Interbank Payment System) یکی از مهم ترین محورهای تحلیلی نشست بود CIPS به عنوان یک سیستم جامع پرداخت بین المللی، برای تسویه تراکنش های برون مرزی با یوان طراحی شده و برخلاف SWIFT، صرفا یک پیام رسان نیست، بلکه فرآیند تسویه را نیز پوشش می دهد.

این سامانه بر اساس استاندارد جهانی ISO 20022 طراحی شده و از سه لایه اصلی تشکیل می شود: لایه پیام رسانی، لایه تسویه و لایه امنیت و انطباق. لایه پیام رسانی مسئول تبادل امن پیام های مالی، لایه تسویه مسئول انتقال نهایی وجوه به صورت بلادرنگ (RTGS) یا تسویه خالص پایان روز، و لایه امنیت مسئول رمزنگاری، احراز هویت و انطباق با مقررات AML/KYC است.

معماری فنی CIPS؛ سرعت، امنیت و مقیاس پذیری

در لایه پیام رسانی CIPS، پیام ها با استفاده از استاندارد ISO 20022 و سازگار با SWIFT و CNAPS منتقل می شوند. استفاده از رمزنگاری TLS/SSL، امضای دیجیتال RSA/ECC و مدیریت صف پیام ها از طریق سامانه هایی مانند Apache Kafka، امکان پردازش امن و سریع میلیون ها پیام در روز را فراهم کرده است.

لایه تسویه با بهره گیری از موتور RTGS، نهایی شدن قطعی پرداخت ها را تضمین می کند. ثبت دائمی تراکنش ها، مدیریت نقدینگی و تولید گزارش های لحظه ای، شفافیت و قابلیت ممیزی سیستم را افزایش داده است. در لایه امنیت، استفاده از هوش مصنوعی برای کشف تقلب، احراز هویت چندمرحله ای و نظارت ۷/۲۴، CIPS را به یکی از پیشرفته ترین زیرساخت های پرداخت جهان تبدیل کرده است.

تنظیم گری مالی؛ نقش CBIRC در مهار ریسک های سیستمی

برای مدیریت ریسک های ناشی از گسترش سریع نظام مالی، چین در سال ۲۰۱۸ کمیسیون تنظیم مقررات بانکی و بیمه ای (CBIRC) را با ادغام نهادهای ناظر پیشین تاسیس کرد. وظایف این کمیسیون شامل نظارت بر بانک ها و شرکت های بیمه، پیشگیری از ریسک های سیستمی، مقابله با پولشویی و تنظیم فعالیت های فین تک و بانکداری سایه است.

در نشست تاکید شد که تجربه چین نشان می دهد نوآوری مالی بدون تنظیم گری فعال می تواند به بی ثباتی منجر شود. از این رو، دولت چین تلاش کرده است میان نوآوری و کنترل ریسک، توازن برقرار کند.

فین تک؛ تحول ساختاری بانکداری چین

چین امروز یکی از پیشرفته ترین اکوسیستم های فین تک جهان را در اختیار دارد. پرداخت های موبایلی از طریق WeChat Pay و Alipay، وام دهی دیجیتال مبتنی بر داده های رفتاری، بیمه دیجیتال و استفاده گسترده از هوش مصنوعی و کلان داده، چهره بانکداری سنتی را دگرگون کرده اند.

در عین حال، دولت چین با نظارت سخت گیرانه بر پلتفرم های فین تک، تلاش کرده است این نوآوری ها را در خدمت اهداف کلان اقتصادی و ثبات مالی قرار دهد. e-CNY نیز در این چارچوب، به عنوان ابزار مکمل پرداخت های دیجیتال خصوصی طراحی شده است.

چالش های ساختاری نظام بانکی چین

با وجود دستاوردهای چشمگیر، نظام بانکی چین با چالش هایی جدی مواجه است. افزایش وام های مشکوک الوصول، بدهی بالای دولت های محلی، وابستگی برخی بانک ها به شرکت های دولتی زیان ده و گسترش بانکداری سایه، از جمله مهم ترین این چالش ها هستند. مدیریت این مسائل برای حفظ پایداری بلندمدت اقتصاد چین اهمیت حیاتی دارد.

افق آینده؛ دیجیتال سازی، اصلاح و جهانی سازی

بر اساس تحلیل ارائه شده در نشست، آینده نظام بانکی چین در چند محور کلیدی قابل ترسیم است: دیجیتال سازی کامل بانکداری و حرکت به سوی بانکداری بدون شعبه، گسترش استفاده از یوان دیجیتال، اصلاح ساختار مالی و کاهش وام های بد، تمرکز بیشتر بر تامین مالی بنگاه های کوچک و متوسط، و در نهایت، تقویت نقش یوان و CIPS در نظام مالی بین المللی.

جمع بندی

آنچه در دومین نشست تخصصی «آشنایی با ساختار پولی و بانکی چین» برجسته شد، این واقعیت است که نظام بانکی چین نمونه ای منحصربه فرد از تلفیق برنامه ریزی دولتی و سازوکارهای بازار است. این نظام با تکیه بر بانک های دولتی قدرتمند، بانک مرکزی فعال، نوآوری های فناورانه و تنظیم گری هوشمند، به یکی از پایه های اصلی قدرت اقتصادی چین تبدیل شده است. درک این معماری مالی، پیش شرط فهم رفتار اقتصادی و ژئو اقتصادی چین در نظم در حال گذار جهانی است.

تهیه کننده گزارش: رستم ضیائی، پژوهشگر دیپلماسی اقتصادی چین