پرچم رنگین کمان در برابر دیپلماسی: آزمون بزرگ فیفا در پرونده ایران و مصر

به نام خالق یکتا

پرچم رنگین کمان در برابر دیپلماسی: آزمون بزرگ فیفا در پرونده ایران و مصر

تحلیل حقوقی اعتراض فدراسیون های فوتبال ایران و مصر به نامگذاری «مسابقه افتخار» در جام جهانی ۲۰۲۶

۱. چارچوب موضوعی و تعارض هنجاری (Framing the Normative Conflict)

پرونده اعتراض فدراسیون های فوتبال ایران (IRFF) و مصر (EFF) به نامگذاری مسابقه تیم های ملی این دو کشور در جام جهانی ۲۰۲۶ به عنوان «مسابقه افتخار» (Pride Match) در سیاتل، یک مورد حقوقی و ژئوپلیتیک با حساسیت بسیار بالا برای حاکمیت ورزش جهانی محسوب می شود. این واقعه، فیفا را مستقیما در تقاطع تعهدات فراملی خود در حوزه حقوق بشر و ضرورت حفظ روابط با اعضای دارای سیستم های قانونی متفاوت قرار می دهد.

۱.۱. تعریف واقعه و منبع اعتراض

قرار است دیدار تیم های ملی ایران و مصر در گروه G جام جهانی ۲۰۲۶، در تاریخ ۲۶ ژوئن، در ورزشگاه لومن فیلد شهر سیاتل، ایالت واشنگتن، برگزار شود. این مسابقه توسط کمیته محلی سازماندهی (LOC) سیاتل و به طور خاص کمیته مشورتی «مسابقه پراید سیاتل» (PMAC) به عنوان «مسابقه افتخار» تعیین شده است تا آغازگر جشن های آخر هفته پراید محلی باشد و جوامع فوتبال و LGBTQ+ را متحد سازد. برگزارکنندگان محلی تاکید کرده اند که این مراسم بدون توجه به شرایط، برگزار خواهد شد و فرصتی بی سابقه برای ارسال پیام به میلیون ها بیننده در سراسر جهان است.

در پی این اعلام، فدراسیون های فوتبال ایران و مصر واکنش شدید نشان داده و اعتراض مشترک و رسمی خود را به فیفا اعلام کردند و خواستار لغو این نامگذاری شدند. این اقدام محلی از سوی رئیس فدراسیون ایران به عنوان یک «اقدام غیرمنطقی» توصیف شده است. نکته حیاتی این است که فیفا تاکنون هیچ مسابقه ای را به طور رسمی به این شکل نامگذاری نکرده و این اقدام برای اولین بار از سوی میزبانان محلی سیاتل رقم خورده است.

۱.۲. تعهدات بنیادین فیفا و اصل عدم تبعیض

اعتراض فدراسیون های مذکور مستقیما تعهدات بنیادین فیفا را به چالش می کشد. فیفا در اساسنامه و سیاست های خود به صراحت بر حقوق بشر تاکید دارد:

 تعهد حقوق بشری (ماده ۳ اساسنامه): فیفا متعهد است که به تمامی حقوق بشر شناخته شده بین المللی احترام بگذارد و برای ترویج و حمایت از این حقوق تلاش کند.

 اصل عدم تبعیض (ماده ۴ اساسنامه): ماده ۴ اساسنامه فیفا به روشنی تبعیض از هر نوعی علیه یک کشور، فرد یا گروهی از افراد، از جمله بر اساس «گرایش جنسی» (sexual orientation)، را اکیدا ممنوع کرده است. تخطی از این ماده با مجازات هایی نظیر تعلیق یا اخراج همراه خواهد بود.

فیفا همچنین در کد انضباطی خود، تبعیض بر اساس گرایش جنسی را با تعلیق حداقل ده مسابقه یا سایر تدابیر انضباطی مناسب مجازات می کند. «مسابقه پراید سیاتل» یک نمایش عمومی از حمایت از گروهی است که طبق ماده ۴ اساسنامه فیفا باید از تبعیض در امان باشند.

۱.۳. ماهیت تعارض حقوقی: درخواست برای اقدام تبعیض آمیز

مسئله حقوقی بنیادین در اینجا این است که درخواست رسمی دو کشور عضو برای لغو یک اقدام ترویجی در راستای عدم تبعیض، می تواند به عنوان یک درخواست برای ارتکاب تبعیض توسط فیفا تعبیر شود. اعتراض ایران و مصر به طور تلویحی خواستار آن است که فیفا از حمایت از گروهی که صراحتا در اساسنامه اش محافظت شده اند، دست بکشد. این موضع در تضاد مستقیم با تعهدات فیفا در ماده ۴ اساسنامه و ماده ۸ کد انضباطی قرار می گیرد. این امر به فیفا یک مبنای حقوقی قوی برای رد درخواست دو فدراسیون می دهد، زیرا پذیرش اعتراض به معنای نقض صریح اصول حاکم بر سازمان جهانی فوتبال خواهد بود. این تعارض هنجاری، فیفا را مجبور می کند تا میان اجرای صریح ماده ۴ (حفظ نامگذاری Pride Match) و ملاحظات ژئوپلیتیک و حفظ رضایت اعضای محافظه کار، یکی را برگزیند.

۲. حدود صلاحیت: فیفا، کمیته محلی و فضای برندینگ (Jurisdiction and Branding Authority)

برای ارزیابی قدرت فیفا در قبال اعتراض ایران و مصر، ضروری است حدود صلاحیت و کنترل فیفا بر کمیته های محلی سازماندهی (LOC) و تم های اجتماعی رویدادها، به ویژه در مقایسه با کنترل تجاری، بررسی شود.

۲.۱. وضعیت حقوقی کمیته سازماندهی محلی (LOC) و تعهدات حقوق بشری

جام جهانی ۲۰۲۶ اولین تورنمنتی است که فیفا در فرآیند مناقصه، الزامات حقوق بشری جدیدی را وضع کرد و از شهرهای میزبان خواست تا برنامه های میراث مثبت و کاهش تاثیرات منفی حقوق بشری را ارائه دهند. این برنامه ها بر میراث اجتماعی، پایداری، حقوق کارگران و حقوق بشر برای جوامع محروم تمرکز دارند. سیاتل، به عنوان یک شهر میزبان، متعهد به ایجاد محیطی فراگیر و استقبال از همگان است.

تعیین «مسابقه پراید» توسط کمیته محلی سیاتل، اقدامی است که مستقیما در راستای این تعهدات محلی و برنامه میراث اجتماعی شهر قرار می گیرد. این کمیته مشورتی محلی صراحتا اعلام کرده

است که وابسته به فیفا نیست، اما در حال اجرای برنامه ای است که هدف آن ایجاد تاثیرات اجتماعی مثبت از طریق رویداد است.

۲.۲. کنترل فیفا بر برند رسمی در برابر محتوای محلی

فیفا کنترل شدید و گسترده ای بر مالکیت فکری (IP)، برند رسمی رویداد (مانند لوگوها، شعارها، نام استادیوم ها) و فضای تجاری مسابقات (Clean Zones) دارد. این کنترل تجاری برای تضمین جریان درآمدی فیفا و شرکای تجاری آن حیاتی است. به عنوان مثال، تمامی ۱۵ استادیوم میزبان آمریکایی نام خود را در طول تورنمنت به نام های عمومی (مانند Dallas Stadium یا Kansas City Stadium) تغییر می دهند تا منطقه از برندهای غیرمرتبط پاک شود.

اما نامگذاری «Pride Match» یک نامگذاری رسمی تجاری نیست؛ بلکه یک موضوع اجتماعی/فرهنگی است که توسط جامعه میزبان ایجاد شده است تا روحیه جامعه و طرفداران را جشن بگیرد.

تضاد میراث اجتماعی و کنترل مرکزی: لغو «مسابقه پراید» به درخواست کشورهای محافظه کار، اعتبار فیفا را در قبال تعهدات حقوق بشری میزبانان آمریکای شمالی به شدت تضعیف می کند. اگر فیفا، به عنوان متولی حقوق بشر در تورنمنت ها، حق کمیته محلی سیاتل را برای اجرای یک برنامه میراث حقوق بشری (مانند Pride Match) وتو کند، عملا نشان می دهد که تعهدات حقوق بشری آن تابعی از ملاحظات ژئوپلیتیک و رضایت اعضای دارای قوانین تبعیض آمیز است. این امر، روحیه گنجاندن الزامات حقوق بشری در فرآیند مناقصه ۲۰۲۶ را نقض می کند و اعتبار فیفا را در دیدگاه سازمان های حقوق بشری خدشه دار می سازد.

۲.۳. نتیجه گیری در مورد صلاحیت: برتری پیام محلی

از منظر حقوقی، نامگذاری محلی «مسابقه افتخار» در فضای اجتماعی شهر و نه به عنوان برند رسمی تجاری مسابقه صورت گرفته است. بنابراین، اگر فیفا قصد لغو آن را داشته باشد، باید نه بر اساس حفاظت از مالکیت فکری (IP)، بلکه بر اساس الزامات «بی طرفی سیاسی» عمل کند. با توجه به اینکه فیفپرو (FIFPRO) و سازمان های حقوق بشری تاکید دارند که ترویج حقوق LGBTQ+ یک «حقوق بشر جهانی» و نه یک «بیانیه سیاسی» است ، فیفا در صورت لغو، متحمل ریسک حقوقی و اعتباری سنگینی خواهد شد.

۳. تحلیل مقررات فیفا و ریسک های انضباطی برای فدراسیون ها (Disciplinary Risks for MAs)

اعتراض فدراسیون های ایران و مصر، فیفا را وادار می کند تا موضع خود را در قبال دخالت سیاسی اعضا در ترویج حقوق بشر محلی تعیین کند.

۳.۱. ماده ۴ اساسنامه و تفسیر آن در مورد اعتراضات

ماده ۴ اساسنامه فیفا، گرایش جنسی را به عنوان یک طبقه بندی محافظت شده ذکر می کند. فیفا دارای مکانیسم هایی برای مقابله با رفتارهای تبعیض آمیز، مانند فرآیند سه مرحله ای توقف بازی است.

اعتراض رسمی دو فدراسیون، یک حمله مستقیم به یکی از اصول اساسی فیفا (عدم تبعیض بر اساس گرایش جنسی) تلقی می شود. تلاش برای تحمیل قوانین تبعیض آمیز داخلی بر روی یک رویداد بین المللی که در حوزه قضایی آمریکا برگزار می شود، می تواند به عنوان نقض تعهد فدراسیون های عضو به محافظت از «کرامت و حیثیت شخصی دیگران» (ماده ۲۳ اساسنامه) و همچنین ترویج تبعیض تحت کد انضباطی فیفا در نظر گرفته شود.

۳.۲. سابقه ممنوعیت بازوبند OneLove (قطر ۲۰۲۲)

این وضعیت باید در پرتو تصمیم فیفا در جام جهانی ۲۰۲۲ قطر ارزیابی شود. در آن رویداد، فیفا با تهدید به اعمال کارت زرد و مجازات های ورزشی، از پوشیدن بازوبند «OneLove» (حمایت از تنوع و شمول) توسط کاپیتان های اروپایی جلوگیری کرد.

تحلیل تمایز حقوقی: مورد سیاتل تفاوت های کلیدی دارد:

۱. مکان پیام: در قطر، پیام روی کیت بازیکنان (درون زمین مسابقه) بود و فیفا آن را به عنوان نقض مقررات لباس رسمی توجیه کرد و بر «بی طرفی» تاکید نمود.

۲. منبع پیام: در سیاتل، «مسابقه پراید» یک نامگذاری کلی برای روز مسابقه است که توسط کمیته محلی (LOC) در یک کشور میزبان حامی این پیام، تعیین شده است.

۳. موضع میزبان: در قطر، کشور میزبان (که قوانین ضد LGBTQ+ داشت) با ممنوعیت ها موافق بود. در آمریکا، شهر میزبان قویا حامی پیام است.

اگر فیفا در سیاتل این نامگذاری را لغو کند، به این معنا است که درگیری های مرتبط با LGBTQ+ را سیاسی و قابل مذاکره می داند، در حالی که در موارد دیگر (مانند نژادپرستی) آن را یک مسئله حقوق بشری غیرقابل مذاکره قلمداد می کند. این رفتار دوگانه، فیفا را متهم به بی طرفی گزینشی می کند که صرفا برای محافظت از منافع تجاری یا اجتناب از درگیری های ژئوپلیتیک با اعضای محافظه کار صورت می گیرد و تعهد سازمان به ماده ۴ را بی ارزش می سازد.

۳.۳. ریسک انصراف و مجازات های فیفا

در صورتی که ایران و/یا مصر تصمیم به انصراف از بازی بگیرند، با مجازات های سنگین ورزشی و مالی مواجه خواهند شد. فیفا برای انصراف دیرهنگام از مسابقات مهم (مانند جام باشگاه های جهان) تا ۵۰۰,۰۰۰ فرانک سوئیس جریمه تعیین کرده است. انصراف از جام جهانی می تواند منجر به تعلیق طولانی مدت از مسابقات آتی و جریمه های مالی بسیار بزرگتر شود. با توجه به اهمیت حضور در جام جهانی، انتظار می رود که فدراسیون ها بیشتر بر اعتراض دیپلماتیک تمرکز کنند تا انصراف عملی.

۴. تقابل حقوق بین الملل: حاکمیت فرهنگی در برابر حقوق جهانی (Sovereignty vs. Universal Rights)

موضع فدراسیون های ایران و مصر بر اساس ادعای حاکمیت ملی و فرهنگی در مورد قوانین داخلی آن ها استوار است. با این حال، در عرصه حقوق بین الملل ورزش، این ادعاها در مقابل اصول جهانی حقوق بشر به چالش کشیده می شوند.

۴.۱. قوانین داخلی ایران و مصر در مورد اقلیت های جنسی

ایران و مصر هر دو دارای قوانین سختگیرانه ای علیه اقلیت های جنسی هستند:

 ایران: روابط همجنس گرایانه تحت قوانین شرعی مجرمانه تلقی می شود و می تواند مجازات اعدام و شلاق را در پی داشته باشد. مقامات رسمی به سرکوب همجنس گرایان «افتخار» کرده اند. نیروهای امنیتی ایران افراد مظنون به دگرباش جنسی را مورد آزار، دستگیری، و در مواردی شکنجه و تجاوز قرار داده اند.

 مصر: ازدواج همجنس به رسمیت شناخته نمی شود. مقامات با حفظ قوانینی که مطابق با اصول شریعت است، رفتارهای غیرطبیعی را مجازات می کنند تا «نظم اخلاقی و اجتماعی» و ساختار سنتی خانواده را حفظ کنند. افراد LGBTQ+ تحت عناوین «فساد اخلاقی» و «فحشاء» در معرض پیگرد قانونی قرار دارند.

۴.۲. چارچوب حقوق بشر بین المللی و ورزشی

جامعه بین المللی از طریق اعلامیه جهانی حقوق بشر (UDHR) و معاهدات بعدی، متعهد به تضمین حقوق بنیادین برای همه افراد، صرف نظر از ملیت، مذهب یا وضعیت دیگر است. تبعیض علیه اقلیت های جنسی، اصول UDHR، مانند منع شکنجه و بازداشت خودسرانه را تضعیف می کند.

علاوه بر این، حق مشارکت در ورزش یک حق جهانی است که بخشی از حق مشارکت در زندگی فرهنگی محسوب می شود و باید بدون تبعیض بر اساس گرایش جنسی انجام گیرد.

۴.۳. برتری حقوق جهانی بر نسبی گرایی فرهنگی

اصول حقوق بین الملل، به ویژه در مورد هنجارهای jus cogens (قوانین آمره)، صراحتا بیان می دارد که حقوق فرهنگی یا حاکمیت ملی نمی تواند توجیهی برای نقض حقوق بشر بنیادین، از جمله تبعیض، شکنجه یا قتل باشد.

هنگامی که فیفا متعهد به احترام به «حقوق بشر شناخته شده بین المللی» می شود ، این تعهد باید بر قوانین داخلی کشورهایی که ناقض این حقوق بنیادین (مانند منع تبعیض بر اساس گرایش جنسی) هستند، ارجحیت یابد.

ماهیت حق بیان محلی در مقابل سانسور دولتی: در میزبانان جام جهانی ۲۰۲۶، که آزادی بیان و عدم تبعیض را تضمین می کنند، تلاش یک فدراسیون خارجی برای سانسور یک پیام حقوق بشری (Pride Match) به معنای تلاش برای صدور محدودیت های قانونی خود به حوزه قضایی میزبان است. فیفا متعهد است که آزادی بیان و اعتراض مسالمت آمیز را در طول تورنمنت تضمین کند. اگر فیفا نامگذاری Pride Match را لغو کند، به طور موثر از حقوق محلی و فراملی خود در حوزه حقوق بشر به نفع سانسور دیکته شده توسط کشورهای دارای قوانین تبعیض آمیز، عقب نشینی کرده است.

۵. پیامدهای استراتژیک، مدیریت بحران و سناریوهای اقدام (Strategic Implications and Crisis Management)

این پرونده یک «آزمون اعتبار» حیاتی برای فیفا است، به ویژه پس از جنجال های مربوط به حقوق بشر در قطر ۲۰۲۲ و تعهدات جدید فیفا برای ۲۰۲۶.

۵.۱. سوابق فیفا در مواجهه با پیام های اجتماعی/سیاسی

فیفا همواره تلاش کرده است که سیاست «بی طرفی» و جدایی ورزش از سیاست را حفظ کند. با این حال، تاریخ نشان داده است که این سیاست اغلب تحت فشار ژئوپلیتیک یا اخلاقی در هم شکسته است (مانند تعلیق فدراسیون روسیه یا تلاش برای اعمال ضمانت های حقوق بشری بر میزبانان ).

در قضیه قطر ۲۰۲۲، فیفا به شدت تحت فشار بود تا حقوق کشور میزبان را رعایت کند، که منجر به ممنوعیت بازوبند OneLove شد. این امر اعتبار فیفا را در قبال تعهدات حقوق بشری اش تضعیف کرد. در مورد سیاتل، وضعیت برعکس است: کشور میزبان و شهر میزبان حامی پیام هستند، و لغو نامگذاری به معنای نقض تعهدات فیفا در قبال میزبانان ۲۰۲۶ خواهد بود.

۵.۲. تحلیل ریسک های استراتژیک برای طرفین ذی نفع

انتخاب فیفا بین پذیرش اعتراض MAs یا حمایت از LOC سیاتل، ریسک های جدی برای هر سه طرف به همراه دارد.

اگر فیفا اعتراض ایران و مصر را بپذیرد و نامگذاری را لغو کند، اعتبار خود را به عنوان سازمانی که به دنبال ایجاد یک میراث مثبت (Legacy) در زمینه حقوق بشر در جام جهانی ۲۰۲۶ است، از دست خواهد داد. این امر یک سابقه خطرناک برای جام جهانی ۲۰۳۴ (میزبانی عربستان سعودی) ایجاد می کند که در آن، کشورهای محافظه کار قادر خواهند بود سیاست های اجتماعی میزبانان را کنترل کنند.

۵.۳. سناریوی محتمل و ابزارهای فیفا برای مدیریت بحران

محتمل ترین سناریو، پیروی فیفا از موضع حقوقی قوی تر و حفظ نامگذاری است، اما با اعمال تدابیر انضباطی سختگیرانه برای جلوگیری از هرگونه نمایش تبعیض آمیز یا اعتراض رسمی درون استادیوم از سوی تیم ها یا هیئت های اعزامی ایران و مصر.

استفاده از ابزارهای ضد تبعیض برای حفاظت از LOC: فیفا می تواند با تکیه بر اساسنامه خود، اعتراض ایران و مصر را به عنوان یک حمله غیرقابل قبول به اصول عدم تبعیض خود تفسیر کند. فیفا می تواند به فدراسیون های معترض یادآوری کند که تلاش برای تحمیل قوانین تبعیض آمیز خود بر یک رویداد بین المللی که در حوزه قضایی متفاوتی برگزار می شود، می تواند منجر به عواقب انضباطی برای خودشان شود. این موضع، اعتبار فیفا را در زمینه حقوق بشر تقویت می کند و از اختیارات کمیته محلی حمایت می نماید.

۶. نتیجه گیری، جمع بندی تحلیل و توصیه های راهبردی (Conclusion and Strategic Recommendations)

این تحلیل نشان می دهد که فیفا در مورد اعتراض ایران و مصر، در یک دوراهی مهم قرار گرفته است که بر آینده تعهدات حقوق بشری این سازمان و استقلال میزبانانش تاثیر مستقیم دارد.

۶.۱. جمع بندی تحلیل حقوقی

نامگذاری دیدار ایران و مصر به عنوان «مسابقه افتخار» توسط کمیته محلی سیاتل، در حوزه اختیارات برنامه های میراث اجتماعی شهر میزبان قرار می گیرد و به طور مستقیم با ماده ۴ اساسنامه فیفا (ممنوعیت تبعیض بر اساس گرایش جنسی) و ماده ۳ (تعهد به ترویج حقوق بشر) هماهنگ است.

 برتری Lex Sportiva: از منظر حقوق ورزشی فراملی، تعهد فیفا به حقوق بشر جهانی بر ادعای حاکمیت فرهنگی فدراسیون های عضو در اجرای قوانین تبعیض آمیز ارجحیت دارد.

 مبنای ضعیف اعتراض: درخواست فدراسیون های ایران و مصر برای لغو این نامگذاری، عملا درخواستی برای نقض ماده ۴ اساسنامه فیفا و ترویج تبعیض است. پذیرش این درخواست، یک عقب نشینی خطرناک برای فیفا خواهد بود که می تواند به عنوان یک سابقه برای اعمال محدودیت های سیاسی توسط سایر اعضا در آینده استفاده شود.

۶.2. پیامدهای بلندمدت

نحوه مدیریت این بحران توسط فیفا، یک معیار تعیین کننده برای نحوه اجرای سیاست های حقوق بشری فیفا در آینده خواهد بود. اگر فیفا در برابر فشار ژئوپلیتیک دو کشور عضو عقب نشینی کند، این امر پیامی قدرتمند ارسال خواهد کرد که اصول حقوق بشری آن، صرفا «حرف های دهان پرکن» هستند و می توانند توسط اعضای دارای قدرت سیاسی یا فرهنگی نادیده گرفته شوند. در مقابل، حمایت از LOC سیاتل و حفظ نامگذاری، نشان دهنده یک گام رو به جلو برای فیفا در تبدیل تعهداتش از کلمات به عمل، و تثبیت نقش آن به عنوان یک نهاد حاکم بر ورزش است که از حقوق جهانی حمایت می کند.اما در مقابل عکس العمل مسئولین دو کشور مسلمان ایران و مصر قابل احترام است و در دسته بندی دیگری از ارزش ها قراردارد.بنابراین باید منتظر ماند ...

مصطفی لطفی .وکیل ورزشی.پژوهشگر حقوق فوتبال