«حکمرانی زیست محیطی در مدیریت شهری با تاکید بر تجربه تبریز پایتخت محیط زیست شهرهای آسیایی ۲۰۲۵»

در دهه های اخیر، افزایش چالش های محیط زیستی همچون تغییرات اقلیمی، آلودگی هوا و ناپایداری منابع طبیعی، اهمیت اتخاذ الگوهای نوین حکمرانی شهری را دوچندان کرده است. حکمرانی زیست محیطی به عنوان چارچوبی فراگیر برای مدیریت پایدار منابع، بر مشارکت دولت ها، شهروندان و بخش خصوصی در فرآیند تصمیم گیری تاکید دارد. این مقاله با تمرکز بر تجربه تبریز به عنوان پایتخت محیط زیست شهرهای آسیایی ۲۰۲۵، به تحلیل مبانی نظری، ساختار نهادی، و راهبردهای اجرایی حکمرانی زیست محیطی در مدیریت شهری می پردازد. روش تحقیق کیفی–تحلیلی بوده و با استفاده از اسناد رسمی، گزارش های سازمان های بین المللی و مطالعات بومی، راهکارهای بهبود حکمرانی شهری در تبریز ارائه می شود. یافته ها نشان می دهد که تحقق حکمرانی زیست محیطی مستلزم تلفیق سیاست گذاری داده محور، شفافیت نهادی، و مشارکت عمومی است.

واژگان کلیدی: حکمرانی زیست محیطی، مدیریت شهری، توسعه پایدار، مشارکت شهروندی، تبریز 2025

. مقدمه

شهرها به عنوان مراکز اصلی رشد اقتصادی و اجتماعی، سهم عمده ای در تولید آلاینده ها و مصرف منابع دارند. روند فزاینده شهرنشینی در ایران و جهان، لزوم بازنگری در الگوهای مدیریتی را ایجاب می کند. تبریز، یکی از کلان شهرهای صنعتی کشور، با انتخاب به عنوان پایتخت محیط زیست شهرهای آسیایی ۲۰۲۵، فرصت تاریخی برای بازآفرینی ساختار حکمرانی خود بر مبنای اصول توسعه پایدار به دست آورده است.
در این میان، مفهوم «حکمرانی زیست محیطی» به عنوان رویکردی نو در سیاست گذاری شهری، راهی برای هم سوسازی اهداف محیط زیستی با نظام تصمیم گیری محلی فراهم می آورد.

۲. مبانی نظری و پیشینه پژوهش

حکمرانی زیست محیطی (Environmental Governance) به مجموعه ای از نهادها، فرآیندها و تعاملات گفته می شود که تصمیم گیری ها درباره محیط زیست را در سطوح مختلف محلی، ملی و جهانی هدایت می کند. به باور UNEP (2023)، حکمرانی مطلوب زمانی تحقق می یابد که تصمیم گیری ها مشارکتی، شفاف و پاسخ گو باشد.
در سطح نظری، پژوهشگران چون Rhodes (1997) و Pierre & Peters (2020) تاکید می کنند که حکمرانی زیست محیطی، تلفیقی از حکمرانی شبکه ای، چندسطحی و داده محور است.
در ایران، مطالعاتی از سوی سازمان شهرداری ها (۱۴۰۲) و دانشگاه تهران (۱۴۰۰) به بررسی ظرفیت های حکمرانی محیط زیستی در مدیریت شهری پرداخته اند، اما مطالعات تطبیقی در سطح شهر تبریز کمتر انجام شده است.

۳. روش شناسی پژوهش

این پژوهش از نوع توصیفی–تحلیلی است و بر پایه تحلیل اسناد، مطالعات تطبیقی، و بررسی سیاست های شهری تبریز در حوزه محیط زیست انجام گرفته است. داده ها از منابع رسمی شامل اسناد شهرداری تبریز، مصوبات شورای اسلامی شهر، گزارش های UNEP، OECD و UN-Habitat گردآوری شده اند. رویکرد تحلیل داده ها کیفی است و بر استخراج محورهای حکمرانی پایدار در مدیریت شهری تمرکز دارد.

۴. تحلیل موردی: تبریز به عنوان پایتخت محیط زیست شهرهای آسیایی ۲۰۲۵

طرح انتخاب تبریز به عنوان پایتخت محیط زیست شهرهای آسیایی در سال ۲۰۲۵، زمینه ای برای تحقق مدل جدیدی از حکمرانی شهری فراهم کرده است. این طرح شامل سه محور کلیدی است:

۱. نهادینه سازی حکمرانی چندسطحی: ایجاد شورای حکمرانی زیست محیطی تبریز با مشارکت شهرداری، دانشگاه ها، سمن ها و بخش خصوصی.
۲. اقتصاد سبز و فناوری پاک: توسعه صنایع بازیافت، انرژی های تجدیدپذیر و حمل ونقل پاک شهری.
۳. آموزش و فرهنگ سازی: ارتقای آگاهی شهروندان از طریق مدارس محیط زیست، رسانه ها و برنامه های آموزشی شهرداری.

یافته ها نشان می دهد که نقاط قوت تبریز شامل پیشینه فرهنگی، ظرفیت علمی دانشگاه ها و تجربه مدیریت بحران های زیست محیطی است، اما ضعف هایی نظیر پراکندگی نهادی و کمبود نظام داده محور نیز وجود دارد.

۵. بحث و نتیجه گیری

بررسی تجربه تبریز نشان می دهد که تحقق حکمرانی زیست محیطی در مدیریت شهری، بدون اصلاح ساختار نهادی، شفاف سازی فرآیند تصمیم گیری و ایجاد زیرساخت های داده محور امکان پذیر نیست.
تدوین «نقشه راه محیط زیستی تبریز ۲۰۲۵»، راه اندازی سامانه پایش سبز شهری، و تقویت همکاری های بین المللی از مهم ترین گام ها برای نهادینه سازی حکمرانی محیط زیست هستند.
پیشنهاد می شود شهرداری تبریز، با همکاری دانشگاه تبریز و مرکز مطالعات شهر پایدار، نظام ارزیابی شاخص های پایداری (ESI) را بومی سازی کرده و در سطح مناطق شهرداری اجرا نماید.

منابع

1. UNEP (2023). Global Environmental Governance Report. United Nations Environment Programme.
2. OECD (2022). Environmental Governance and Sustainable Urban Development.
3. UN-Habitat (2021). Cities and Climate Change Initiative.
4. Rhodes, R. (1997). Understanding Governance: Policy Networks, Governance, Reflexivity and Accountability.
5. Pierre, J., & Peters, B.G. (2020). Governing Complex Societies: Trajectories and Scenarios.
6. وزارت کشور، سازمان شهرداری ها و دهیاری ها (۱۴۰۲). دستورالعمل مدیریت سبز شهری.
7. شورای اسلامی شهر تبریز (۱۴۰۳). مصوبه انتخاب تبریز به عنوان پایتخت محیط زیست شهرهای آسیایی.
8. دانشگاه تهران (۱۴۰۰). بررسی ظرفیت های حکمرانی محیط زیستی در مدیریت شهری ایران.