معرفی برهان الدین بن کبیر محمد بن علی صدیقی، مشهور به «راز الهی»

از عارفان قرن یازدهم هجری است. از وی با نام برهان الدین بکری شطاری برهانپوری نیز یاد شده است (حسنی، ۱۳۸۲، ج ۵: ۹۳). نسب وی از سوی پدر به ابوبکر و از مادر به امام حسین (ع) می رسد. او در دهکده ای از سرزمین خاندیس (= خاندیش) (هند) متولد شد. تاریخ ولادتش معلوم نیست؛ متجاوز از هشتاد سال عمر کرد (همان: ۹۳ ۹۴) و به گزارش خافی خان (۱۸۷۴، ج ۲: ۵۵۵)، در بیست و دومین سال جلوس اورنگ زیب (عالمگیرشاه) (۱۰۶۸ ۱۱۱۸)؛ یعنی ۱۰۸۹ درگذشت.

برهان الدین در شهر برهانپور بالید و علوم رسمی اسلامی را در همان جا آموخت. او مرید شیخ عیسی بن قاسم شطاری بود و همواره به درویشان خانقاه او خدمت می کرد و در علم و معرفت نیز بهره های فراوانی از شیخ گرفت و جانشین او شد (حسنی، ۱۳۸۲، ج ۵: ۹۳).

در منابع، از مریدان وی نامی برده نشده است؛ اما عاقل خان رازی، گردآورنده ی ملفوظات برهان الدین خود را از مریدان برهانپوری خوانده است (منزوی، ۱۳۶۲، ج ۳: ۱۳۷۴ ۱۳۷۵). درباره ی ارادت و اعتقاد مریدانش به وی، می گویند که برخی از آن ها «فناء فی الشیخ» شده و در عالم بی خودی، شیخ را خدا دانسته اند و چون نصایح شیخ برای اصلاح ایشان موثر نیفتاده، شیخ آن ها را نزد قاضی فرستاده است تا حکم شرع درباره ی ایشان جاری شود (خافی خان نظام الملکی، 1874: ج ۲: ۵۵۵). همچنین برخی از امرا و پادشاهان به وی ارادت داشتند و در مشکلات خود از او یاری می خواستند، چنانکه اورنگ زیب پیش از جنگ با برادرش، داراشکوه، عزم دیدار شیخ کرد تا برای پیروزی خود طلب دعا کند. از آنجایی که شیخ ملاقات با سلاطین را خوش نمی داشت، او را نپذیرفت.

اما روزی اورنگ زیب بر در خانقاه، موفق به دیدار شیخ می شود و با او به شکایت از داراشکوه و بیان اعتقاد خود به احکام دین و رعیت پروری می پردازد و از شیخ برای موفقیت خویش درخواست دعا می کند. شیخ به زبان فارسی به او می گوید: «از فاتحه ی ما فقیران کم اعتبار چه (حاصل) می شود. شما که پادشاه هستید، به نیت خیر و عدالت و رعیت پروری، فاتحه بخوانید؛ ما هم دست به فاتحه برمی داریم» (همان: ۵۵۳ ۵۵۴؛ حسنی، ۱۳۸۲، ج ۵: ۹۳ ۹۴).

آثار

آثار به جا مانده از او همگی به زبان فارسی است که عبارت اند از:

 مجموعه ی ملفوظات که عاقل خان رازی در ۱۰۵۳ با نام ثمرات الحیاه گرد آورده است. ابراهیم گاذر (گازر؟) الهی نیز در ۱۰۸۷ ملفوظات شیخ را گرد آورده است و پس از مرگ گردآورنده، عبدالحی حسنی حسینی آن را با نام «روایح الانفاس» جمع کرده و بر آن مقدمه ای نگاشته است.

 شرح آمنت بالله که در پاره ای منابع به برهان الدین نسبت داده شده است؛ اما در دیباچه ی یکی از نسخ این کتاب، مولف آن خواجه قطب الدین بختیار اوشی دانسته شده است. این کتاب در شرح عرفانی کلمات «آمنت بالله و ملائکته و رسله والیوم الاخر والقدر خیره و شره من الله تعالی و البعث بعدالموت و ...» نگاشته شده است.

 شرح اسماءالله الحسنی