ثبت جهانی «محوطه ها و غارهای پیشاتاریخ دره خرم آباد»

🔸دره خرم آباد در قلب زاگرس مرکزی ایران، یکی از قدیمی ترین سکونتگاه های انسانی در فلات ایران است. ارتفاع متوسط این دره حدود ۱۲۰۰ متر و اقلیم آن از کوهستانی معتدل تا نیمه خشک متغیر است. منابع آبی فراوان، پناهگاه های طبیعی در دل دیواره های سنگی و ساختار توپوگرافی پیچیده منطقه، امکان سکونت مکرر انسان های پارینه سنگی را فراهم کرده است. این ویژگی ها، دره خرم آباد را به یکی از مهم ترین «گذرگاه های زیستی» زاگرس تبدیل کرده و مسیرهای جابه جایی و پراکنش جمعیت های انسانی از جنوب غرب به فلات ایران را روشن می کند.
🔸از میان محوطه های باستانی دره، غار یافته و غار قمری اهمیت ویژه ای دارند. این غارها عمدتا مربوط به دوران پارینه سنگی میانه و جدید هستند. مجموعه ای ارزشمند از ابزارهای سنگی، بقایای جانوری، شواهد استفاده از آتش و لایه های سکونتی متعدد در آن ها حفظ شده است. اهمیت این غارها تنها به قدمت محدود نمی شود. حضور مکرر انسان ها و تداوم استفاده از این محل در بازه های زمانی مختلف، امکان مطالعه سازگاری انسان با تغییرات اقلیمی، الگوهای معیشتی و پراکنش جمعیتی را فراهم می کند.
🔸گرچه کاوش ها در این دره از دهه ها پیش آغاز شده است، اما تلاش های پژوهشگران بومی در ادامه روند مطالعات و معرفی محوطه ها، اهمیت و ارزش ویژه ای داشت. با این حال، آن گونه که شایسته بود از این فعالیت ها قدردانی نشد. این موضوع در یک نشست مجازی که نگارنده نیز حضور داشت، مورد تاکید قرار گرفت. شرکت کنندگان ابراز کردند که نادیده گرفتن زحمات پژوهشگران محلی، نه تنها انگیزه و روحیه آنان را تحت تاثیر قرار می دهد، بلکه می تواند کیفیت، استمرار و جهت گیری مطالعات آینده را تحت تاثیر قرار دهد. این بازخوردها ضرورت ایجاد سازوکارهای شفاف و منصفانه برای قدردانی از فعالیت های میدانی پژوهشگران را بیش از پیش روشن می سازد.
🔸ثبت جهانی «محوطه ها و غارهای پیشاتاریخ دره خرم آباد» توسط یونسکو در سال ۲۰۲۵، گامی مهم در معرفی و حفاظت بین المللی این مجموعه بود. پرونده ثبت جهانی عمدتا بر غارهای پارینه سنگی تمرکز داشت و برخی آثار تاریخی شاخص، مانند قلعه فلک الافلاک، در این مرحله لحاظ نشد؛ هرچند اهمیت تاریخی و معماری آن غیرقابل انکار است.
🔸دره خرم آباد ظرفیت تبدیل شدن به یکی از مهم ترین محورهای گردشگری علمی، طبیعی و فرهنگی ایران را دارد. این منطقه توانایی جذب هم زمان گردشگران باستان شناسی، طبیعت محور و فرهنگی–تاریخی را داراست. غارهای پارینه سنگی، قلعه فلک الافلاک، چشم اندازهای کوهستانی و چشمه های جوشان، تجربه ای بی نظیر از سیر تحول سکونت انسان از دوران پارینه سنگی تا دوره های تاریخی را به بازدیدکنندگان ارائه می دهد. این تجربه، در ادبیات گردشگری به عنوان «چشم انداز روایت محور» شناخته می شود و جذابیت بالایی برای گردشگران داخلی و خارجی دارد.
🔸موقعیت استراتژیک خرم آباد در مسیرهای ارتباطی غرب–جنوب کشور، امکان تعریف مسیرهای گردشگری منطقه ای را فراهم می کند. این مسیرها محوطه های پیشاتاریخ را به تالاب های پل دختر، اشکفت ها و غارهای کوهدشت و مجموعه های تاریخی شرق ایلام متصل می کنند. چنین شبکه ای، علاوه بر افزایش مدت اقامت گردشگران، پراکندگی سفر در استان را نیز متعادل می کند.
🔸اقدامات کلیدی برای توسعه علمی و پایدار گردشگری در دره خرم آباد شامل مستندسازی و نقشه برداری دقیق با استفاده از GIS، طراحی مسیرهای بازدید کنترل شده و ایمن، تولید محتوای علمی ساده و چندرسانه ای، آموزش راهنمایان محلی، مشارکت جامعه محلی، ایجاد اقامتگاه های بوم گردی، ارائه محصولات محلی و بازاریابی علمی–اکوتوریستی است. معرفی دره خرم آباد به عنوان «گذرگاه دیرینه انسان در زاگرس» می تواند جذابیت جهانی آن را تقویت کند.
🔸دره خرم آباد تنها یک پهنه باستانی نیست؛ بلکه نمونه ای زنده از تعامل انسان و محیط است. حفظ ارزش این منطقه مستلزم همکاری شفاف و مستمر پژوهشگران، مدیران میراث فرهنگی، دانشگاهیان و جامعه محلی است. این دره بخشی از تاریخ ماست؛ بخشی که هویت علمی و فرهنگی امروز بر پایه آن استوار شده است.
علی جودکی