مقاله اول: ترانه، آواز و خوانندگی (تاریخچه، تکنیک و هنر)
مقاله اول: ترانه، آواز و خوانندگی (تاریخچه، تکنیک و هنر)
۱. از نی نامه تا غزل خوانی: سیر تاریخی ترانه و آواز در فرهنگ ایرانآواز ایرانی از هزاره های پیش از اسلام آغاز شد. نی نامه های اوستایی، سرودهای گاهانی و نواختن چنگ در دربار هخامنشی نخستین نشانه های آواز سازمان یافته اند. پس از اسلام، با ورود موسیقی عربی و تلفیق آن با سنت ساسانی، «مقامی» شکل گرفت و در قرن سوم هجری باربد و نکیسا جای خود را به خوانندگانی چون ابوالعباس مروزی دادند. در دوره صفویه آواز به اوج شکوه رسید؛ خوانندگان درباری چون شیخ بهایی و میرعماد حسنی با همراهی تار و نی غزلیات سعدی و حافظ را می خواندند. قرن سیزدهم نقطه عطف بود: دربار قاجار شاهد ظهور اولین زن خواننده حرفه ای، «قمرالملوک وزیری»، شد که بدون حجاب روی صحنه رفت و صفحه گرامافون پر کرد.
۲. مقام، دستگاه و آواز: ساختار موسیقایی خوانندگی سنتی ایرانیدستگاه های هفت گانه و آوازهای پنج گانه (ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، اصفهان) ستون فقرات آواز ایرانی اند. خواننده باید گوشه به گوشه را با رعایت مدگردی و انتقال درست طی کند. درآمد، اوج، فرود و بازگشت به درآمد، قانون نانوشته اما سفت و سخت است. تحریرها نیز بر پایه نت های ربع پرده ساخته می شوند و هر خواننده ای امضای تحریری خاص خود دارد؛ مثلا تحریرهای «چنگ و حلزونی» شجریان یا «ریزه کاری های پرشنگ» ایرج.
۳. تحریر، اوج گیری و فرود: رازهای فنی و زیبایی شناسی آواز ایرانیتحریر نه فقط زینت است، بلکه نفس و احساس را منتقل می کند. بهترین تحریرها آن هایی هستند که شنونده را «می لرزاند». اوج گیری باید تدریجی باشد تا حنجره پاره نشود و فرود باید نرم و غم انگین باشد تا شعر در دل بنشیند. استاد عبدالله دوامی می گفت: «تحریر باید مثل موج دریا باشد؛ بالا بیاید، بشکند و آرام برگردد».
۴. خوانندگان افسانه ای قرن بیستم ایران: از قمر تا شجریان و علیرضا افتخاریقمر صدای زن را از پستو بیرون آورد. تاج اصفهانی پاکی و طهارت را نمایندگی کرد. بنان غزل را عاشقانه خواند. ایرج حماسه ساخت. شجریان همه را در خود جمع کرد و آواز را جهانی کرد. در کنار او، علیرضا افتخاری با صدای گرم و پرحجم و انتخاب های جسورانه شعر (به ویژه حافظ و مولانا) در دهه های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی جایگاه ویژه ای یافت. آثاری چون «نیلوفرانه»، «سرمست»، «یاد استاد» و اجرای بی نظیر شور و همایون با ارکستر بزرگ، افتخاری را به یکی از ماندگارترین صداهای نسل بعد از شجریان تبدیل کرد.
۵. ورود میکروفن و ضبط صدا: چگونه تکنولوژی خوانندگی را دگرگون کردتا پیش از میکروفن، خواننده باید در تالارهای بزرگ بدون تقویت صدا می خواند و این حنجره را نابود می کرد. میکروفن اجازه داد صدای زیر و نجوا هم شنیده شود. صفحه ۷۸ دور و سپس نوار کاست باعث شد مردم بارها یک اجرا را گوش کنند و خواننده مجبور شد «بی نقص» بخواند. استودیو جای مجلس خصوصی را گرفت.
۶. هم نوازی تار و نی با آواز: قلب تپنده ی موسیقی سنتی ایرانی در موسیقی دستگاهی ایران، هیچ ترکیبی به اندازه ی تار و نی با صدای خواننده شنیدنی و عمیق نیست. تار با مضراب های نرم و کشش دارش، جواب آواز می دهد و نی با نفس های مدور و سوزناکش، آواز را همراهی می کند. از مجلس های خصوصی استادان قدیم تا کنسرت های امروزی، این سه گانه (خواننده، تار، نی) اساس هر اجرای موفق بوده است. حسن کسائی با نی اش، جلیل شهناز، فرهنگ شریف و هوشنگ ظریف با تارشان، و در نسل جدید، حسام لرنژاد، بهروز صفرزاده، حسین رضایی نیا و نوازندگان جوان، نشان داده اند که این ترکیب هنوز زنده ترین و تاثیرگذارترین فرم همراهی در موسیقی ایرانی است.
۷. بازگشت آواز سنتی ایرانی پس از یک دهه سکوت (دهه ۱۳۸۰ تا امروز)در دهه ۷۰ بسیاری معتقد بودند آواز سنتی نفس های آخر را می کشد. اما از اواسط دهه ۸۰ موج جدیدی آغاز شد: علیرضا قربانی با اجراهای باشکوه در تالار وحدت و خارج از کشور، همایون شجریان با آلبوم های «نسیم وصل» و «ایران من»، صدیق تعریف با اجراهای پراحساس دشتی و همایون، وحید تاج، محمد معتمدی و علیرضا افتخاری (با کنسرت های پس از سال ها دوری) دوباره سالن ها را پر کردند. همزمان پلتفرم های استریم و شبکه های اجتماعی باعث شد نسل جوان با آواز سنتی آشتی کند و آثاری چون «چرا رفتی» و «هوای گریه» صدها میلیون بار شنیده شود. امروز آواز ایرانی نه تنها نمرده، بلکه با چهره ها و صداهای تازه در حال تجربه یک رنسانس واقعی است.