بازخوانی یک تجربه؛ دیوان نورنبرگ

📌 دیوان نظامی بین المللی نورنبرگ، نخستین تجربه اجرای عدالت کیفری بین المللی بود. هدف عدالت کیفری بین المللی، برخورد و رسیدگی نسبت به جرایمی است که منافع جامعه جهانی را به شکل فاحشی نقض می کنند. جرایمی که وصف بین المللی دارند حتی اگر در قلمرو یک دولت و علیه اتباع آن دولت ارتکاب یابند. پیشنهاد تاسیس محاکم کیفری بین المللی از قرن نوزدهم میلادی مطرح بوده است؛ بیسمارک (صدراعظم پروس) برای پیگرد ناپلئون سوم و گوستاو موینیه برای ضمانت اجرای کنوانسیون ژنو ۱۸۶۴ بر اجرای عدالت کیفری بین المللی تاکید داشتند. پس از پایان جنگ جهانی اول، در معاهده ورسای تمهیداتی برای محاکمه ویلهلم دوم (امپراتور آلمان) پیش بینی شد اما عدم استرداد او توسط هلند مانع از تشکیل محکمه شد. پیشنهاد تشکیل یک دادگاه کیفری بین المللی در کنار دیوان دائمی دادگستری بین المللی نیز راه به جایی نبرد.

📌 جنگ جهانی دوم وضعیت متفاوتی ایجاد کرد. دیوان نورنبرگ براساس توافق نامه ۸ اوت ۱۹۴۵ (میان متفقین و ۱۹ دولت دیگر) معروف به منشور نورنبرگ تاسیس شد. هدف دیوان محاکمه سران ارشد آلمان نازی بود و براساس قانون شماره ۱۰ شورای نظارت، دادگاه هایی در آلمان به محاکمه متهمان رده پایین می پرداختند. این الگوی تقسیم کار در دیوان های بین المللی یوگسلاوی سابق و روآندا نیز عملیاتی شد. همزمان با شروع فعالیت دیوان نورنبرگ، دیوان نظامی بین المللی خاور دور معروف به دیوان توکیو با فرمان یکجانبه ژنرال مک آرتور فرمانده متفقین در ژاپن تاسیس شد که به محاکمه سران و فرماندهان ژاپن می پرداخت.

📌 آدولف هیتلر و یوزف گوبلز (وزیر اطلاع رسانی آلمان نازی) در آخرین روزهای حیات آلمان نازی خودکشی کردند. هاینریش هیملر (فرمانده اس.اس) مدتی پس از تسلیم آلمان همانند هیتلر و گوبلز به استقبال مرگ رفت. راینهارت هایدریش (معاون فرماندار بوهم و موراویا) در ۱۹۴۲ توسط مبارزان چک ترور شد. هاینریش مولر (فرمانده گشتاپو) نیز ناپدید شد و سرنوشت او محل مجادله بود؛ گویا در جریان بمباران برلین کشته شد. سرنوشت مارتین بورمان (معاون و جانشین هیتلر) نیز مدت ها نامعلوم بود تا اینکه مشخص شد او در ایام اشغال کامل برلین خودکشی کرده بود و هویت جسد او در ۱۹۷۳ تایید شد. این افراد بزرگترین غایبان نورنبرگ بودند.

📌 محاکمات نورنبرگ از ۲۰ نوامبر ۱۹۴۵ آغاز شد و تا اکتبر ۱۹۴۶ طول کشید. ۲۴ نفر محاکمه شدند. روبرت لای (رئیس جبهه کارگری آلمان و عضو رایشتاگ) پیش از صدور حکم خودکشی کرد. گوستاو کروب (رئیس شرکت کروب) به دلیل کهولت سن محاکمه نشد. سه نفر از جمله شاخت (وزیر اقتصاد آلمان) تبرئه شدند. ۱۲ نفر به اعدام و سایرین به حبس محکوم شدند. حکم اعدام بورمان (که در آن زمان از مرگش بی اطلاع بودند) غیابی بود. هرمان گورینگ (فرمانده نیروی هوایی آلمان و دست راست هیتلر) پیش از اجرای حکم اعدام خودکشی کرد.

📌 اجرای عدالت توسط طرف پیروز بر طرف شکست خورده دیوان های نورنبرگ و توکیو را با انتقاد مواجه کرد. اساسنامه این محاکم به گونه ای تدوین نشدند که بی طرفانه به اقدامات و اعمال تمام طرفین جنگ (هم متفقین و هم دولت های محور) رسیدگی کنند.

📌 اصل قانونی بودن جرم و مجازات (Nullum crimen nulla poena sine lege) از اصول بنیادین حقوق کیفری است؛ در اساسنامه محاکم نورنبرگ و توکیو به جرایمی همچون جنایات جنگی، جنایت علیه بشریت و جنایت علیه صلح اشاره شده بود. وضعیت حقوقی موارد دوم و سوم به شدت مورد انتقاد منتقدان و ایراد متهمان و وکلایشان بود زیرا در آن زمان تحت قوانین بین المللی، تعریف و جرم انگاری نشده بودند. «دکترین عدالت مطلق» دستاویز بانیان و حامیان محکمه بود؛ اولویت منافع جامعه بر حقوق فردی هرگاه اعمال بسیار شنیع ارتکابی جرم انگاری نشده باشند.