مقایسه سرانه مطالعه در ایران و جهان ؛ به بهانه ۲۴ آبان , روز کتاب و کتابخوانی
✍️علیرضا قربانی –پژوهشگر اجتماعی
📚 مقدمه: کتاب، محور توسعه فرهنگی و اقتصادی
کتاب تنها یک کالای مادی نیست، بلکه "ذخیره ای سودمندتر و باارزش تر" برای ساختن فردایی روشن تر است. روز کتاب و کتابخوانی در ایران (۲۴ آبان)، فرصتی است برای تامل در جایگاه واقعی کتاب به عنوان زیربنای "توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی" . بررسی سرانه مطالعه، شاخصی کمی اما گویا از وضعیت "فرهنگ مطالعه" در یک جامعه است. این سنجه، تصویری از میزان بهره مندی یک ملت از این "ذخیره سودمند" را نشان می دهد و شکاف ها با استانداردهای جهانی را عیان می سازد. این یادداشت علمی، با مقایسه ای تطبیقی و واکاوی تجربیات موفق جهانی، در پی ارائه راهکارهایی جامع برای عبور از این چالش فرهنگی است.
📊 تحلیل مقایسه ای سرانه مطالعه: ایران در مقاسه با جهان
آمارهای سرانه مطالعه در ایران معمولا بین ۱۳ تا ۱۶ دقیقه در روز برای کتاب و تا حدود ۳۰ تا ۴۰ دقیقه با احتساب مطالب دیجیتال و نشریات در نوسان است. این ارقام در مقایسه با میانگین جهانی، جایگاه نامناسبی را برای ایران ترسیم می کند. برای درک بهتر این شکاف، به بررسی مشروح وضعیت کشورهای مختلف می پردازیم:
کشور های در حال توسعه پیشرو: کشور هند با سرانه مطالعه بیش از ۱۰۰ دقیقه در روز، نمونه ای بارز از یک کشور در حال توسعه با فرهنگ مطالعه بسیار غنی است. این امر مرهون عواملی مانند جمعیت جوان، تولید انبوه کتاب های مقرون به صرفه، برنامه های ملی ترویج کتابخوانی و عادت به مطالعه در اوقات فراغت است. چین نیز با سرانه ای حدود ۷۴ دقیقه در روز، سرمایه گذاری عظیمی بر روی توسعه فرهنگی و آموزشی انجام داده و خود را به یکی از بازارهای بزرگ کتاب جهان تبدیل کرده است. این کشورها نشان می دهند که توسعه اقتصادی و فناورانه نه تنها با کتابخوانی در تضاد نیست، بلکه می تواند بر پایه آن استوار شود.
- کشورهای توسعه یافته آسیایی: ژاپن به عنوان یکی از پیشگامان مطالعه در جهان، با سرانه حدود ۹۰ دقیقه مطالعه در روز شناخته می شود. این فرهنگ عمیق، ریشه در برنامه ریزی بلندمدت آموزشی، ترویج مطالعه از سنین پایین و وجود کتابخانه های بسیار پیشرفته دارد. کره جنوبی نیز که از اقتصادهای پیشروی جهان است، با سرانه مطالعه زمان قابل توجهی، جایگاه خود را در بین ملل کتابخوان تثبیت کرده است.
- کشورهای توسعه یافته غربی: در ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی مانند انگلیس، فرانسه و آلمان، سرانه مطالعه معمولا بین ۶۵ تا ۷۰ دقیقه در روز گزارش می شود. در این کشورها، کتابخانه های عمومی به عنوان نهادهایی زنده و پویا، نقش بی بدیلی در دسترسی عادلانه همه شهروندان به منابع اطلاعاتی و فرهنگی ایفا می کنند. جالب است که بدانید بر اساس پژوهش ها، کشورهای اروپایی مانند اتریش، از نظر شاخص های کیفیت زندگی مانند حمل ونقل عمومی و محیط زیست در جایگاه بالایی قرار دارند، اما در زمینه یافتن دوست و تعاملات اجتماعی صمیمی، ممکن است در رتبه های پایین تری قرار بگیرند . این موضوع نشان می دهد که کتابخوانی می تواند نقشی مکمل در غنای زندگی فرهنگی ایفا کند.
🔍 ریشه یابی چالش ها: چرا سرانه مطالعه در ایران پایین است؟
- چالش های اقتصادی و معیشتی: قیمت سرسام آور کاغذ، چاپ و کتاب، این کالای فرهنگی را برای قشر گسترده ای از جامعه به کالایی "لوکس" تبدیل کرده است. وقتی "قدرت خرید" کتاب کاهش یابد، طبیعی است که "میل به خرید" آن نیز کمرنگ می شود. در چنین شرایطی، خانواده ها کتاب را از سبد کالاهای ضروری خود حذف می کنند.
- هجوم فرهنگ شتابزده و تغییر الگوی اوقات فراغت: گسترش فضاهای مجازی و شبکه های اجتماعی، الگوی مصرف محتوا را به سمت متون کوتاه، سریع و اغلب سطحی سوق داده است. در چنین فضایی، کتاب به عنوان رسانه ای که برای درکش نیاز به "تامل" و "تمرکز" دارد، به حاشیه رانده می شود.
- ضعف در نظام آموزشی و نهادینه نشدن فرهنگ مطالعه: متاسفانه مدارس ما کمتر "مهارت مطالعه" و "لذت خواندن" را به دانش آموزان می آموزند. تمرکز بر محفوظات و نمره گرایی، به جای پرورش ذهنیت پژوهشی و خلاق، باعث می شود دانش آموزان کتاب غیردرسی را نه یک فرصت، که یک بار اضافه ببینند.
- ضعف در مدیریت و برنامه ریزی فرهنگی کلان: نبود یک "سند ملی توسعه مطالعه" منسجم، بلندمدت و فراجناحی که با تغییر دولتها متوقف نشود، از بزرگترین موانع است. بسیاری از فعالیت های فرهنگی در این حوزه، مقطعی، نمایشی و فاقد پیوست اجرایی قوی هستند.
💡 راهکارهای ارتقای سرانه مطالعه در ابعاد مختلف
- راهکارهای نهادی و کلان: دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید با کاهش مالیات ناشران، اعطای یارانه به کاغذ و حمایت از نویسندگان، قیمت تمام شده کتاب را به طور پایدار کاهش دهد. شهرداری ها نیز می توانند با توسعه و تجهیز کتابخانه های محله ای و ایجاد "پاتوق های کتاب" در پارک ها و اماکن عمومی، دسترسی به کتاب را تسهیل کنند. رسانه ملی با تولید و پخش برنامه های جذاب کتاب محور می تواند در ترویج فرهنگ مطالعه نقش آفرینی کند.
- راهکارهای آموزشی و مدرسه محور: آموزش و پرورش باید "زمان مطالعه آزاد" را در برنامه هفتگی مدارس بگنجاند و کتاب های غیردرسی جذاب و مناسب هر سن را به دانش آموزان معرفی کند. تقویت کتابخانه های مدارس و توانمندسازی کتابداران به عنوان مشاوران مطالعه، گام دیگری است که باید برداشته شود. ایجاد "باشگاه های کتابخوانی" در مدارس می توانند فضای شور و اشتیاقی برای کتاب ایجاد کند.
- راهکارهای خانوادگی و فردی: والدین با اختصاص حداقل ۳۰ دقیقه زمان برای "مطالعه جمعی" در خانواده، ایجاد یک کتابخانه کوچک خانگی و هدیه دادن کتاب در مناسبت ها، می توانند موثرترین نقش را در نهادینه کردن عادت مطالعه ایفا کنند. در سطح فردی نیز هر شخص می تواند با مدیریت زمان و جایگزینی بخشی از زمان حضور در فضای مجازی با مطالعه، از "خواندن روزانه" یک عادت شخصی بسازد.
✅ تجربیات موفق ترویج مطالعه در جهان
الگوگیری از تجربیات موفق بین المللی می تواند مسیر حرکت را برای ما هموارتر کند. در ادامه به چند نمونه برجسته اشاره می شود:
- کشورهای اسکاندیناوی (مانند فنلاند و سوئد): این کشورها با سرمایه گذاری بر روی "کتابخانه های عمومی به عنوان کانون های اجتماعی و فرهنگی پیشرفته"، موفق شده اند بالاترین نرخ مطالعه در اروپا را به خود اختصاص دهند. کتابخانه ها در این کشورها تنها محل نگهداری کتاب نیستند، بلکه فضاهایی زنده برای برگزاری کارگاه های آموزشی، جلسات نقد کتاب و تعاملات اجتماعی هستند. خدمات رایگان و گسترده، معماری جذاب و قرارگیری این کتابخانه ها در کانون محلات، باعث شده تا مراجعه به آنها به بخشی از سبک زندگی شهروندان تبدیل شود.
- کشورهای شرق آسیا (مانند ژاپن و کره جنوبی): این کشورها "فرهنگ مطالعه" را از دوران پیش از دبستان و از طریق سیستم آموزشی بسیار منسجم خود نهادینه می کنند. در ژاپن، برنامه های ویژه ای برای "بلندخوانی" توسط والدین برای کودکان و تشویق به عضویت در کتابخانه های کودک وجود دارد. در کره جنوبی، "حمایت از صنعت نشر" و "توسعه کتاب های الکترونیکی و صوتی" با استانداردهای بالا، باعث شده تا مطالعه با سبک زندگی مدرن شهری نیز هماهنگ شود.
- برنامه های ملی در کشورهای انگلیسی زبان: اجرای برنامه های ملی مانند "مسابقات کتابخوانی" و "جشنواره های ادبی" با جذابیت رسانه ای بالا، از دیگر تجربیات موفق است. در این کشورها، نهادهای غیردولتی و خیریه های فعال در حوزه کتاب، نقش پررنگی در توزیع کتاب در مناطق محروم و برگزاری جلسات بحث و بررسی کتاب ایفا می کنند.
✨ نتیجه گیری
سرانه پایین مطالعه در ایران، ریشه در شبکه ای درهم تنیده از عوامل اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و مدیریتی دارد. درمان این مشکل، نیازمند عزمی ملی، برنامه ریزی هوشمند، سرمایه گذاری پایدار و مشارکت تمامی نهادهای دولتی و غیردولتی است. با الهام گرفتن از تجربیات موفق جهانی و بومی سازی آن با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی ایران، و همچنین اجرای راهکارهای عملی در سطوح فردی، خانوادگی و نهادی، می توان امیدوار بود که "کتاب" بار دیگر به جایگاه واقعی خود در سبد فرهنگی خانوارهای ایرانی بازگردد. توسعه واقعی و پایدار، بدون توسعه فرهنگی و ارتقای سرانه مطالعه میسر نخواهد بود. همان طور که در مباحث توسعه ای تاکید می شود، امنیت اقتصادی و توسعه فرهنگی دو روی یک سکه هستند و کتابخوانی سهمی غیرقابل انکار در تحقق هر دوی این آرمان ها دارد.