نقش خودآگاهی در کاهش استرس روزمره . دکتر عرفان کمرخانی

نقش خودآگاهی در کاهش استرس روزمره

خودآگاهی یکی از بنیادی ترین مولفه های رشد روان شناختی انسان است؛ یعنی توانایی مشاهده و درک افکار، هیجان ها و واکنش های درونی بدون قضاوت. در زندگی پرشتاب امروزی، جایی که انسان دائما میان فشارهای کاری، تحصیلی و روابط اجتماعی گرفتار است، مهارت خودآگاهی می تواند مانند چراغی راه نما عمل کند. افرادی که از خودآگاهی بالاتری برخوردارند، معمولا در برابر استرس واکنش های متعادل تر و منطقی تری نشان می دهند، زیرا میان تجربه های بیرونی و پاسخ های درونی خود تمایز قائل می شوند.

خودآگاهی برخلاف تصور عام، تنها شناخت نقاط قوت و ضعف نیست، بلکه نوعی حضور ذهنی است که فرد را قادر می سازد در لحظه ی اکنون زندگی کند و ارتباطی واقعی تر با خود و محیطش برقرار سازد. پژوهش های متعددی در روان شناسی مثبت نگر نشان داده اند که افرادی با خودآگاهی بالا، کمتر دچار اضطراب و فرسودگی روانی می شوند و در تصمیم گیری ها توانایی بیشتری دارند.

یکی از دلایل این تاثیر مثبت، تغییر در الگوهای شناختی است. وقتی فرد به احساسات خود آگاه می شود، به جای سرکوب یا انکار آن ها، فرصت می یابد که منشا هیجان را بررسی کند و پاسخ سازنده تری برگزیند. برای مثال، فردی که متوجه می شود خشم او درواقع ناشی از احساس ناکامی است، می تواند به جای پرخاشگری، روی اصلاح شرایط یا بیان مودبانه ی خواسته هایش تمرکز کند.

از سوی دیگر، تمرین های مبتنی بر ذهن آگاهی (Mindfulness) که جوهره ی آن ها افزایش خودآگاهی است، در سال های اخیر به عنوان درمان موثر در کاهش استرس و اضطراب شناخته شده اند. در این تمرین ها، فرد یاد می گیرد افکار خود را فقط مشاهده کند، بی آنکه درگیر قضاوت یا ترس از آن ها شود. نتیجه ی این تمرین، کاهش واکنش پذیری هیجانی و تقویت آرامش درونی است.

افزایش خودآگاهی همچنین موجب ارتقای تنظیم هیجان (Emotional Regulation) می شود. وقتی انسان هیجان های خود را بهتر می شناسد، می تواند زمان و نحوه ی بروز آن ها را کنترل کند. در نتیجه، موقعیت های استرس زا کمتر به بحران های روانی تبدیل می شوند. این ویژگی به ویژه در محیط های شغلی و تحصیلی اهمیت دارد؛ جایی که توان مدیریت استرس، شاخصی مهم از سلامت روان و کارایی افراد به شمار می آید.

برای پرورش خودآگاهی، روش های متنوعی پیشنهاد شده است. نوشتن احساسات روزانه در دفترچه ی شخصی، انجام تمرین های تنفسی، مدیتیشن، و گفت وگوهای بازتابی با دیگران از جمله شیوه های کارآمد هستند. همچنین روان درمانی هایی مانند ACT (درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد) یا EFT (درمان هیجان مدار) نیز مستقیما به رشد خودآگاهی در مراجعان می پردازند، زیرا به آنان می آموزند که احساسات خود را با مهربانی مشاهده کنند نه با قضاوت.

در نهایت، خودآگاهی نه تنها ابزاری برای کاهش استرس، بلکه پلی برای رسیدن به معنا و آرامش درونی است. فردی که می داند در هر لحظه چه می اندیشد و چه احساسی دارد، کمتر در طوفان شرایط بیرونی گم می شود. خودآگاهی به انسان کمک می کند تا از واکنش های تکانه ای فاصله بگیرد، انتخاب های آگاهانه تری داشته باشد و در مسیر رشد شخصی گام بردارد. در جهانی که اضطراب و شتاب آن را فرا گرفته، شاید بهترین دارو برای ذهن خسته ی انسان، همین لحظه ای سکوت و نگاهی آگاهانه به درون باشد.

عرفان کمرخانی انجمن ایرانی روانشناسی دانشگاه ایلام دانشگاه کردستان