اثر نوسان چنددهه ای اطلس شمالی (AMO) بر چرخه های خشکسالی فلات مرکزی ایران

نوسان چنددهه ای اطلس شمالی (Atlantic Multidecadal Oscillation - AMO) یکی از مهم ترین الگوهای درون اقیانوسی است که از طریق تغییرات دمای سطح آب دریا (SST) در اقیانوس اطلس شمالی، نقش موثری در تغییرات اقلیمی نیمکره شمالی دارد. بررسی های اخیر نشان می دهد که فازهای مثبت AMO (گرم تر از میانگین بلندمدت) با افزایش تبخیر از سطح اقیانوس، تقویت گردش همدیدی و انتقال رطوبت به عرض های میانی همراه است؛ درحالی که فازهای منفی آن منجر به تضعیف سامانه های بارشی و تشدید پدیده های خشکسالی در مناطق درون قاره ای می شود.

در پژوهش صورت گرفته توسط اینجانب، با استفاده از داده های واقعی شاخص AMO از پایگاه NOAA برای دوره 1950 تا 2024 و شاخص خشکسالی استانداردشده (SPI) محاسبه شده از داده های بارش ERA5 و CHIRPS در محدوده فلات مرکزی ایران، روابط کمی میان این دو شاخص بررسی گردید. نتایج تحلیل همبستگی مکانی–زمانی نشان داد که ضریب همبستگی میان AMO و SPI در مقیاس سالانه در اغلب مناطق فلات مرکزی بین 0.45 تا 0.62 (در سطح معنی داری 0.05) است. همچنین، آزمون تاخیر زمانی (lag correlation) نشان داد که واکنش اقلیم داخلی ایران به تغییرات AMO با تاخیر حدود 2 تا 3 سال بروز می کند.

تحلیل داده های بازتحلیل شده نشان داد که در طول فاز مثبت ممتد AMO طی سال های 1995 تا 2015، میانگین بارش فلات مرکزی حدود 9.7 درصد کمتر از میانگین اقلیم بلندمدت بود، درحالی که طی فاز منفی 1964 تا 1994 افزایش 6.3 درصدی بارش ثبت گردید. بر اساس شبیه سازی های مدل CMIP6 در سناریوهای SSP2-4.5 و SSP5-8.5، احتمال تداوم فاز مثبت AMO تا دهه 2040 بیش از 72 درصد برآورد می شود که می تواند به معنای تشدید رخدادهای خشکسالی طولانی مدت در ایران مرکزی باشد.

تحلیل های مکانی با استفاده از GIS نشان داد بیشترین حساسیت به تغییرات AMO در نواحی حوضه های آبریز دشت کویر، یزد–اردکان، اصفهان و جنوب خراسان مشاهده می شود، درحالی که دامنه های زاگرس و ارتفاعات شمالی سمنان کمترین وابستگی را نشان دادند. این یافته ها بر لزوم تلفیق شاخص های اقیانوسی در مدل های پیش بینی خشکسالی ایران تاکید دارند.

در جمع بندی، نتایج این پژوهش بیانگر آن است که شاخص AMO از طریق تاثیر بر سامانه های مدیترانه ای و الگوهای گردش عمومی جو، عاملی کلیدی در نوسانات بارش و خشکسالی های چنددهه ای فلات مرکزی ایران است. تداوم پایش تغییرات این شاخص و گنجاندن آن در سامانه های هشدار زودهنگام می تواند راهکاری موثر در مدیریت منابع آب و سازگاری با تغییر اقلیم باشد.