تاب آوری شهری، سیاست گذاری در برابر بحران ها در تهران
تهران، پایتخت پرجمعیت و مرکز اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ایران، در معرض مجموعه ای از چالش های طبیعی و انسانی است؛ از زلزله و سیلاب گرفته تا آلودگی هوا، تراکم جمعیت، کمبود منابع آب و فشارهای اجتماعی. تجربه جهانی نشان می دهد که شهرها تنها در صورتی می توانند در برابر این بحران ها مقاومت کنند که تاب آوری شهری را به عنوان یک محور سیاست گذاری جدی در نظر بگیرند.
تاب آوری شهری به معنای توانایی شهر در پیش بینی، آمادگی، پاسخ و بازسازی پس از بحران ها است. این مفهوم فراتر از مدیریت بحران سنتی است و شامل ظرفیت اجتماعی، اقتصادی، محیطی و نهادی شهر می شود. برای تهران، این یک ضرورت راهبردی است؛ چرا که جمعیت بالای شهر، ساختارهای فرسوده و ضعف هماهنگی بین نهادهای شهری، خطرپذیری آن را افزایش می دهد.
این مجموعه از توانایی ها شهر را قادر می سازد تا خطرات و تهدیدها را شناسایی و پیش بینی کند، منابع و زیرساخت ها را برای پاسخ سریع و موثر بسیج کند، ساختار اجتماعی و اقتصادی خود را حفظ و تقویت کند و پس از بحران، به سرعت بازسازی شود و حتی ظرفیت های جدید ایجاد کند. به بیان دیگر، تاب آوری شهری نه فقط مدیریت بحران، بلکه سیاست گذاری پیشگیرانه و استراتژیک است که در آن برنامه ها، قوانین، زیرساخت ها و فرهنگ شهری در جهت کاهش آسیب پذیری و افزایش توانایی بازسازی طراحی می شوند.
تاب آوری شهری چند بعد کلیدی دارد:
- بعد اجتماعی: قدرت جامعه مدنی، گروه های محلی، آموزش عمومی و مشارکت شهروندان در تصمیم گیری، هسته اصلی تاب آوری اجتماعی است. در تهران، ضعف مشارکت محلات و فقدان سازوکارهای تعاملی میان شهروندان و شهرداری، تاب آوری اجتماعی را کاهش داده است.
- بعد اقتصادی: تنوع و انعطاف اقتصادی شهر در برابر بحران ها، به ثبات تاب آوری اقتصادی کمک می کند. تراکم اقتصادی و تمرکز صنایع و مشاغل در مناطق خاص تهران، آسیب پذیری را افزایش داده است.
- بعد محیطی و زیرساختی: کیفیت و استحکام زیرساخت ها، مدیریت منابع آب، حمل ونقل عمومی و فضای سبز، از مولفه های کلیدی تاب آوری محیطی است. تهران به دلیل ساختار فرسوده شهری و کمبود فضای سبز، نیازمند سرمایه گذاری جدی در زیرساخت هاست.
- بعد نهادی و حکمرانی: هماهنگی میان نهادهای مختلف، شفافیت در تصمیم گیری و سیاست گذاری مبتنی بر داده، نقش حیاتی دارد. ضعف ارتباط میان شهرداری، شورای شهر و نهادهای ملی، تهران را در مواجهه با بحران ها آسیب پذیر کرده است.
تجربه های جهانی نشان می دهد که شهرهایی مانند توکیو و سان فرانسیسکو که تراکم بالای جمعیت و خطر زلزله دارند، با سیاست گذاری پیشگیرانه، آموزش شهروندان و زیرساخت مقاوم، تاب آوری خود را افزایش داده اند. همچنین شهرهایی مانند کپنهاگ و بارسلونا از روش های نوین برای مدیریت سیلاب و تغییرات اقلیمی استفاده کرده و با شبکه سازی اجتماعی و مشارکت عمومی، تاب آوری اجتماعی و محیطی را تقویت کرده اند. ترکیب سیاست گذاری پیشگیرانه، مشارکت شهروندان و سرمایه گذاری در زیرساخت های مقاوم، کلید تاب آوری است.
تهران در معرض زلزله های شدید، سیلاب های فصلی، آلودگی هوا، کم آبی و فشارهای اجتماعی و اقتصادی قرار دارد. برخی از چالش های کلیدی عبارت اند از: ساخت و سازهای غیرمقاوم و بافت فرسوده، کمبود زیرساخت های اضطراری و مدیریت بحران هوشمند، فقدان مشارکت موثر شهروندان در تصمیم گیری های شهری، تمرکز تصمیم گیری در سطح ملی و نبود هماهنگی میان نهادهای محلی و کشوری، و کمبود داده های دقیق و شفاف برای پیش بینی و مدیریت بحران ها.
راهکارهای افزایش تاب آوری تهران:
- تدوین سند راهبردی تاب آوری شهری با اهداف کوتاه مدت و بلندمدت و شاخص های ارزیابی؛
- تقویت زیرساخت های مقاوم و هوشمند شامل بازسازی بافت فرسوده، توسعه حمل ونقل عمومی پایدار، افزایش فضای سبز و مدیریت منابع آب؛
- مشارکت و آموزش شهروندان از طریق کمیته های محلی بحران، آموزش خانواده ها و مدارس، و ایجاد سامانه های اطلاع رسانی دیجیتال؛
- شبکه سازی نهادی و هماهنگی بین بخشی میان شهرداری، شورای شهر، سازمان های امدادی و نهادهای ملی؛
- استفاده از داده و فناوری برای هشدار سریع، پایش کیفیت هوا، سنجش زلزله و مدیریت هوشمند بحران ها.
نباید فراموش کرد که تاب آوری شهری یک الزام راهبردی برای تهران محسوب می شود. شهرهایی که پیش بینی، آمادگی، پاسخ و بازسازی را جدی می گیرند، نه فقط در بحران ها زنده می مانند، بلکه ظرفیت رشد و توسعه پایدار خود را افزایش می دهند. برای تهران، کلید موفقیت در تاب آوری شهری، ترکیب سیاست گذاری هوشمند، مشارکت فعال شهروندان، سرمایه گذاری در زیرساخت ها و حکمرانی داده محور است. اگر این مسیر دنبال شود، تهران نه تنها در برابر بحران ها مقاوم خواهد شد، بلکه می تواند الگویی برای سایر کلان شهرهای ایران و منطقه باشد.