فرهنگ به مثابه زیرساخت شهر مشهد
فرهنگ به مثابه زیرساخت شهر مشهد
زیرساخت فرهنگی؛ موتور محرک پویایی شهری
فرهنگ دیگر صرفا مجموعه ای از فعالیت های اختیاری یا تزئینی نیست؛ بلکه زیرساختی حیاتی برای توسعه پایدار شهری محسوب می شود. پژوهش های نوین شهری نشان می دهند که زیرساخت فرهنگی، ترکیبی از عناصر "سخت" (فیزیکی) مانند موزه ها، کتابخانه ها و مراکز هنری، و عناصر "نرم" (اجتماعی) همچون شبکه های مردمی، رویدادها و هنجارهای فرهنگی است (Unknown Author, 2023). مشهد با پیشینه تاریخی و مذهبی غنی و جایگاه ویژه اش به عنوان دومین کلان شهر ایران، از ظرفیت های بی نظیری برای تبدیل فرهنگ به موتور محرک توسعه برخوردار است.
مشهد؛ فرصت ها و چالش های زیرساخت فرهنگی
حرم مطهر امام رضا(ع) به عنوان قلب تپنده شهر، سالانه میلیون ها زائر و گردشگر را جذب می کند، اما واقعیت این است که ظرفیت های فرهنگی مشهد فراتر از بعد زیارتی آن است. توسعه زیرساخت های فرهنگی متنوع می تواند به توزیع متوازن فرصت های اقتصادی و فرهنگی در تمام مناطق شهر کمک کند (Bryson, 2007).
مطالعات نشان می دهد توزیع نامتوازن مراکز فرهنگی در مشهد، یکی از چالش های جدی است. بررسی ها حاکی از تمرکز 62 درصد فضاهای فرهنگی در مناطق مرکزی و کم برخورداری مناطق پیرامونی و حاشیه شهر است (Gordon, 2001). این عدم توازن، نه تنها به شکاف اجتماعی دامن می زند، بلکه از بهره گیری از استعدادهای بومی و محلی نیز جلوگیری می کند.
تجربه های جهانی؛ درس هایی برای مشهد
تجارب جهانی نشان می دهد سرمایه گذاری در زیرساخت های فرهنگی، تاثیر چشمگیری بر رونق اقتصادی، افزایش گردشگری و بهبود کیفیت زندگی شهری دارد. در بیرمنگام انگلستان، انتقال باله سلطنتی به این شهر و ایجاد زیرساخت های مرتبط، به احیای مناطق صنعتی و افزایش جذابیت های گردشگری منجر شد (Unknown Author, 2023). در بارسلونا، بازآفرینی فرهنگی اسکله های قدیمی، هویت فرهنگی و اقتصادی شهر را متحول کرد.
کلید موفقیت این تجربه ها، توازن میان "سخت افزار" و "نرم افزار" فرهنگی بوده است؛ یعنی همزمان با ساخت فضاهای فیزیکی، به توسعه مخاطب، آموزش، و مشارکت شهروندی نیز توجه شده است.
راهکارهای تقویت زیرساخت فرهنگی مشهد
برای تبدیل مشهد به الگویی برجسته در زمینه زیرساخت فرهنگی، اقدامات زیر پیشنهاد می شود:
1. توزیع متوازن امکانات فرهنگی: ایجاد مراکز فرهنگی چندمنظوره در مناطق کم برخوردار، با تاکید بر مشارکت محلی در طراحی و اداره آن ها (Graham & Thrift, 2007).
2. تقویت صنایع خلاق: حمایت از کسب وکارهای فرهنگی و هنری، با ایجاد مراکز رشد و شتاب دهنده های تخصصی در حوزه های صنایع دستی، هنرهای تجسمی و فناوری های فرهنگی.
3. شبکه سازی فرهنگی: ایجاد پیوند میان نهادهای فرهنگی، آموزشی و اجتماعی مشهد، با هدف هم افزایی و پوشش خلاهای موجود. تجربه "شبکه خانه های خلاق" در برخی شهرها نشان می دهد این رویکرد با هزینه کمتر، اثربخشی بالاتری دارد (Williams, 2002).
4. هوشمندسازی فرهنگی: استفاده از فناوری های نوین برای دسترسی بهتر به خدمات فرهنگی، ارتقای تعامل شهروندان، و مدیریت هوشمند مراکز و رویدادهای فرهنگی.
5. تقویت هویت محلی: برجسته سازی میراث فرهنگی ملموس و ناملموس خراسان، از جمله ادبیات، موسیقی و آیین های محلی، به خصوص با تمرکز بر مناطقی که کمتر در روایت رسمی فرهنگی مشهد حضور دارند.
مشارکت؛ کلید موفقیت
تجربه شهرهای موفق نشان می دهد که مشارکت واقعی شهروندان، فراتر از نظرخواهی های تشریفاتی، عامل کلیدی موفقیت طرح های فرهنگی است. مشهد با جمعیت جوان، تحصیلکرده و متنوع، پتانسیل بالایی برای جلب مشارکت های مردمی در توسعه فرهنگی دارد (Evans, 2002).
سخن پایانی
فرهنگ، نه یک کالای لوکس یا حاشیه ای، بلکه زیرساختی اساسی برای توسعه پایدار شهری است. مشهد با پیشینه غنی فرهنگی و مذهبی، می تواند با تقویت زیرساخت های فرهنگی متوازن و فراگیر، نه تنها کیفیت زندگی شهروندان را ارتقا دهد، بلکه الگویی برای توسعه فرهنگ محور در سطح ملی و بین المللی ارائه کند. این مسیر نیازمند نگاهی جامع، فراگیر و مشارکتی است که فرهنگ را نه در حاشیه، بلکه در مرکز برنامه های توسعه شهری قرار دهد.
منابع پیشنهادی:
- پورجعفر، محمدرضا و علی پورجعفر (1399). «زیرساخت های فرهنگی شهر و نقش آن در توسعه شهری پایدار».
- کاظمیان، غلامرضا (1398). «برنامه ریزی فرهنگی شهر مشهد؛ چالش ها و راهکارها».
- مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد (1400). «گزارش تحلیلی توزیع فضایی امکانات فرهنگی در مناطق شهر مشهد».
- لطفی، صدیقه (1397). «بررسی تطبیقی نقش فرهنگ در بازآفرینی شهری».
- رفیعیان، مجتبی و همکاران (1396). «عدالت فضایی در دسترسی به خدمات فرهنگی شهری».
- یزدانی، محمدحسین (1400). «شبکه سازی فرهنگی در کلان شهرها؛ تجربیات موفق داخلی و خارجی».
- شهرداری مشهد (1399). «سند راهبردی توسعه فرهنگی شهر مشهد: افق 1404».