عسر و حرج: تحقیر و فشار روانی قابل پیگیری قانونی
عسر و حرج: تحقیر و فشار روانی قابل پیگیری قانونی
دیوان عالی کشور در رایی مهم تاکید کرده است که ادامه زندگی مشترک برای زنی که مکررا تحقیر، توهین یا تهمت می بیند، غیرقابل تحمل است و او حق دارد بر اساس قانون درخواست طلاق کند. این رای نشان می دهد که معیار حقوقی تنها خشونت جسمی نیست و فشار روانی، تحقیر و ناسزا نیز می تواند بنیان زندگی مشترک را متزلزل کند.
مساله عسر و حرج یکی از پیچیده ترین و بحث برانگیزترین مسائل در حقوق خانواده است، زیرا ماهیت آن ذهنی، نسبی و وابسته به شرایط فردی است. مفهوم سختی غیرقابل تحمل به ظاهر ساده است، اما در عمل تعیین اینکه چه رفتاری موجب این سختی می شود، نیازمند بررسی دقیق و مستند است. عرف و فرهنگ حاکم بر عسر و حرج بسیار اثر گذار است و در مناطق گوناگون معیارهای متفاوتی برای سنجش آن وجود دارد. برخی قضات تنها در مواجهه با خشونت شدید جسمی حکم طلاق صادر می کنند، در حالی که برخی دیگر معیارهای دیگری را نیز مد نظر قرار می دهند.
رای اخیر دیوان عالی گامی مهم در حمایت از جایگاه حقوق افراد و بازشناسی فشارهای روانی و تحقیر در زندگی مشترک است. دیوان تاکید کرده که توهین های مداوم، ناسزا، تهمت، تحقیر و بی احترامی روانی می تواند شرایطی ایجاد کند که ادامه زندگی برای زن غیرقابل تحمل باشد و دادگاه ها حق صدور حکم طلاق دارند. این دیدگاه نشان می دهد که معیار قانونی تنها آسیب جسمی نیست و کیفیت روانی و احترامی که فرد در زندگی مشترک تجربه می کند، اهمیت دارد.
با این حال، اثبات عسر و حرج ساده نیست و نیازمند شواهد روشن و مستند است. زن باید مدارکی ارائه دهد که استمرار رفتار تحقیرآمیز را نشان دهد، مانند شهادت شاهدان، پیام ها، یادداشت ها یا سایر مستندات. این فرآیند قانونی حساس است، زیرا دادگاه ها در تفسیر سختی غیرقابل تحمل و میزان فشار روانی قابل پذیرش اختلاف نظر دارند و همین امر باعث چالش در صدور احکام مشابه می شود.
از نظر حقوقی، این رای پیام مهمی به جامعه و کارشناسان حقوقی دارد: دادگاه ها نباید تنها آسیب جسمی را معیار قرار دهند، بلکه کیفیت روانی و میزان احترام در زندگی مشترک نیز معیار قانونی محسوب می شود. این تصمیم بر اهمیت جنبه های عاطفی و روانی ازدواج تاکید دارد و نشان می دهد که حقوق فرد در برابر تحقیر و فشار روانی قابل حمایت قانونی است.
این رای همچنین به خانواده ها یادآوری می کند که حفظ احترام متقابل و کیفیت روانی رابطه، بخش جدایی ناپذیر یک زندگی مشترک سالم است. زنان و مردان باید بدانند که خشونت روانی، تحقیر یا ناسزا نیز همانند خشونت فیزیکی می تواند پیامدهای جدی برای زندگی زناشویی داشته باشد و دادگاه ها موظف به حمایت از افراد در شرایط سخت و دشوار هستند.
رای دیوان عالی درباره عسر و حرج گامی مهم در حمایت از زنان آسیب دیده است اما باید توجه داشت معیار سختی غیرقابل تحمل ذهنی و نسبی است و می تواند تفسیرهای متفاوتی توسط قضات داشته باشد. این امر ممکن است به صدور احکام نامتوازن در پرونده های مشابه منجر شود. اثبات فشار روانی و تحقیر دشوار است و نیازمند مدارک روشن و مستند می باشد که همیشه در دسترس نیست. علاوه بر این، دستورالعمل های اجرایی برای تشخیص دقیق مصادیق عسر و حرج شفاف نیست. همچنین، توجه کافی به آموزش قضات و ایجاد استانداردهای روشن برای ارزیابی فشار روانی وجود ندارد. در مجموع، هرچند رای حمایت قانونی مهمی ایجاد کرده، اما نیازمند شفاف سازی و ساختارمند شدن است.
در عین حال، حفظ نهاد خانواده و تاکید بر خانواده محوری همچنان یکی از اصول اساسی حقوق و فرهنگ اجتماعی ماست. قانون تشویق می کند زوجین برای حل مشکلات و بهبود زندگی مشترک تلاش کنند. با این حال، وقتی شرایط زندگی برای یکی از طرفین واقعا غیرقابل تحمل شود و ادامه آن سلامت روان، کرامت انسانی و اعتماد میان اعضا را تهدید کند، قانون مرزهای خانواده محوری را با حمایت از حقوق فرد متوازن می کند. در چنین شرایطی، حق قانونی درخواست طلاق به خاطر عسر و حرج، امکان جدایی امن، قانونی و با رعایت چارچوب های حقوقی را فراهم می کند تا فرد بتواند از آسیب های بیشتر، فشارهای روانی و احتمال سوءاستفاده جلوگیری کند و همزمان احترام به نهاد خانواده حفظ شود. امید است همه خانواده ها زندگی امن، با ثبات و شایسته ای داشته باشند و هیچ خانواده ای در شرایط بحرانی و آسیب زا گرفتار نشود.
زینب حیدری دانشجوی دکتری رشته مطالعات زنان و خانواده، گرایش مطالعات حقوق خانواده