جنگل های ارسباران: از ذخیره گاه زیست کره تا رویای ثبت جهانی

---

 

در قلب شمال غرب ایران، جایی که مرزهای آذربایجان شرقی و اردبیل به هم می رسند، جنگل های ارسباران چون نگینی سبز در دل طبیعت می درخشند. این ذخیره گاه زیست کره، با مناظر بکر، تنوع زیستی بی نظیر، و گنجینه های فرهنگی و تاریخی، از سال ۱۹۷۶ به عنوان ذخیره گاه زیست کره در یونسکو به ثبت رسیده است. با این حال، علی رغم ارزش های جهانی اش، ارسباران هنوز در فهرست میراث طبیعی جهانی یونسکو جای نگرفته است. چرا این بهشت زمینی از این افتخار محروم مانده است؟ این گزارش شما را به سفری در قلب ارسباران دعوت می کند تا شگفتی های آن را کاوش کند، موانع پیش رو را تحلیل نماید، و راهکارهایی برای تحقق رویای ثبت جهانی آن پیشنهاد دهد.

جنگل های ارسباران؛ بهشتی در انتظار تاج جهانی

ارسباران با گستره ای حدود ۱۲۵,۲۵۵ هکتار، یکی از غنی ترین اکوسیستم های ایران است که در تلاقی اقلیم های خزری، قفقازی، و مدیترانه ای شکل گرفته است. این موقعیت جغرافیایی منحصربه فرد، ارسباران را به پناهگاهی برای تنوع زیستی تبدیل کرده است. حدود ۲۱۵ گونه پرنده، از جمله عقاب طلایی و کرکس مصری، ۴۸ گونه پستاندار مانند پلنگ پارسی، خرس قهوه ای، و مارال، و بیش از ۱,۰۰۰ گونه گیاهی در این منطقه زیست می کنند. بر اساس مطالعات، گونه هایی مانند سرخدار در فهرست گونه های در معرض خطر قرار دارند (یونسکو، ۲۰۱۸). جنگل های متراکم بلوط و ممرز، دره های سرسبز مکیدی، چشمه های آب معدنی کلیبر، و قله های مرتفع قنداب، مناظری خلق کرده اند که هر طبیعت دوستی را مجذوب می کنند.

ارسباران اما تنها یک شگفتی طبیعی نیست؛ گنجینه ای از تاریخ و فرهنگ نیز هست. قلعه بابک خرمدین، نماد پایداری ایرانیان، بر فراز صخره ها ایستاده و داستان مقاومت را روایت می کند. آرامگاه منسوب به مادر تیمور لنگ در روستای خواجه نصیرالدین طوسی، ردپای تاریخ را در این سرزمین زنده نگه داشته است. زندگی عشایر ایل شاهسون، با سنت های رنگارنگ و مهمان نوازی بی مانند، روحی پویا به ارسباران بخشیده است. این منطقه همچنین به عنوان ریه ای طبیعی، با جذب دی اکسید کربن و تنظیم اقلیم منطقه، نقشی کلیدی در حفظ تعادل اکولوژیکی ایفا می کند. این ویژگی ها ارسباران را با جنگل های هیرکانی خزری، که در سال ۲۰۱۹ در فهرست یونسکو ثبت شد، هم ردیف می سازد.

موانع پیش روی ارسباران برای جهانی شدن چیست؟

در دل جنگل های ارسباران، عشایر ایل شاهسون و ساکنان روستاهای اطراف، زندگی خود را با طبیعت گره زده اند. یکی از چوپانان شاهسون می گوید: «اگر گردشگران به اینجا بیایند و محصولاتمان را بخرند، زندگی مان بهتر می شود، اما نمی خواهیم مراتعمان خراب شود.» در روستای آینالو، صاحب یک اقامتگاه بوم گردی امیدوار است ثبت جهانی ارسباران گردشگران بیشتری را جذب کند، اما نگران کمبود زیرساخت هاست: «ما آماده ایم، اما جاده ها و امکانات باید بهتر شوند.» بااین حال، آگاهی محلی از ارزش جهانی ارسباران محدود است. نبود برنامه های آموزشی و کمپین های آگاهی رسانی، مشارکت عمومی را کاهش داده است.

با وجود این ارزش ها، پرونده ارسباران در سه نوبت ارائه به یونسکو، آخرین بار در سال ۲۰۱۷، پذیرفته نشده است. تهدیدات زیست محیطی یکی از موانع اصلی است. بر اساس مطالعه ای، سالانه حدود ۲,۶۸۹ مترمکعب چوب از ارسباران برداشت می شود (سیویلیکا، ۲۰۱۸). آتش سوزی های اخیر، از جمله در سال ۲۰۱۹ که حدود ۳۰۰ هکتار از جنگل ها را نابود کرد، زخمی عمیق بر پیکر ارسباران گذاشت (تابناک، ۲۰۱۹). فعالیت های معدنی و جاده سازی نیز اکوسیستم شکننده منطقه را تهدید می کنند. یونسکو برای ثبت یک اثر طبیعی، حفاظت پایدار و کاهش تهدیدات انسانی را پیش شرط می داند، و این چالش ها ارسباران را از استانداردهای جهانی دور کرده اند.

ارسباران؛ قربانی بی کفایتی در برابر بی تفاوتی یونسکو!

ضعف های مدیریتی نیز مانعی دیگر است. نبود مراکز پژوهشی مجهز برای مستندسازی دقیق تنوع زیستی و نظارت ناکافی بر فعالیت های انسانی، از جمله قاچاق چوب، پرونده ارسباران را تضعیف کرده است. گزارش ها نشان می دهند افزایش قیمت چوب در بازار ایران، از جمله چوب صنوبر از ۲۹۰ هزار تومان در سال ۱۳۹۵ به حدود ۱ میلیون تومان برای هر تن در سال ۱۴۰۰، قاچاق را تشدید کرده است (ایران چوب، ۲۰۲۱). زیرساخت های گردشگری پایدار نیز در ارسباران توسعه نیافته باقی مانده اند، و یونسکو درباره تاثیرات منفی گردشگری غیرمسئولانه بر طبیعت بکر منطقه ابراز نگرانی کرده است.

چالش های سیاسی و بین المللی نیز سد راه ارسباران شده اند. این منطقه در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار دارد و بخشی از اکوسیستم آن با این کشور مشترک است. ثبت جهانی نیازمند همکاری دوجانبه برای ارائه پرونده ای جامع است، اما هماهنگی های بین المللی تاکنون پیشرفت چشمگیری نداشته اند. کمبود آگاهی محلی نیز مزید بر علت است. بسیاری از ساکنان منطقه از مزایای ثبت جهانی، مانند رونق گردشگری و ایجاد فرصت های شغلی، بی اطلاع اند.

با وجود این موانع، تلاش هایی برای نجات ارسباران صورت گرفته است. سازمان حفاظت محیط زیست ایران طرح های حفاظتی، از جمله احیای گونه های بومی مانند مارال در منطقه آینالو، را اجرا کرده است. مذاکرات با جمهوری آذربایجان برای تهیه پرونده مشترک نیز در جریان است، هرچند پیشرفت آن کند بوده است.

ارسباران؛ بوم نقاشی خدا، در انتظار قاب جهانی

برای رساندن ارسباران به جایگاه شایسته اش، اقداماتی فوری ضروری است. نظارت دقیق تر بر برداشت غیرقانونی چوب، پیشگیری از آتش سوزی ها، و توقف فعالیت های معدنی، اکوسیستم منطقه را حفظ خواهد کرد. تاسیس مراکز پژوهشی برای مستندسازی علمی، پرونده ارسباران را در برابر معیارهای یونسکو تقویت می کند. توسعه مسیرهای گردشگری مسئولانه و آموزش جوامع محلی، اکوتوریسم پایدار را ترویج خواهد داد. تسریع در همکاری های بین المللی با جمهوری آذربایجان و برگزاری کمپین های رسانه ای برای آگاهی رسانی، حمایت جهانی و محلی را جلب می کند.

تصور کنید در دره مکیدی قدم می زنید، جایی که نسیم خنک جنگل های بلوط چهره تان را نوازش می کند و آواز پرندگان سکوت طبیعت را می شکند. یا کنار عشایر شاهسون، چای آتشی می نوشید و داستان های قلعه بابک را می شنوید. ارسباران نه تنها میراثی برای ایران، بلکه گنجینه ای برای بشریت است. ثبت جهانی این منطقه می تواند آن را به مقصدی بین المللی تبدیل کند، اقتصاد محلی را شکوفا سازد، و این شگفتی را برای نسل های آینده حفظ نماید. اما این آرمان تنها با همت جمعی به حقیقت می پیوندد.

جنگل های ارسباران؛ دعوتی برای نجات یک میراث بشری

ارسباران در آستانه تصمیمی سرنوشت ساز قرار دارد؛ یا با حفاظت و تلاش مشترک به فهرست میراث جهانی یونسکو می پیوندد و جاودانه می شود، یا در سایه بی توجهی، زخم های بیشتری بر پیکرش نشسته و از دسترس آیندگان دور می ماند. این گزارش از همه دوستداران طبیعت دعوت می کند تا صدای ارسباران باشند. حمایت از کمپین های زیست محیطی، بازدید مسئولانه از این منطقه، و اشتراک گذاری داستان هایش در شبکه های اجتماعی، گام هایی کوچک اما تاثیرگذارند. هر هکتار از ارسباران که امروز حفظ می شود، میراثی است برای فردا. شما چه گامی برای نجات این بهشت گمشده برمی دارید؟

*نویسنده: موسی کاظم زاده؛ قابل دسترسی هم در سایت بازار تبریز آنلاین

https://bazartabrizonline.ir