مقابل ایرانیان زانو بزنید ... (روایت سنگنگاره پیروزی ایران بر امپراتوری روم)

✍️علیرضا قربانی –پژوهشگر اجتماعی

این شاید درسی برای دشمنان ایران باشد که هر که به ایران بزرگ تعرض کند و با ایرانیان در افتد عاقبتش این است که باید در مقابل ایرانیان زانو بزند .

در دل تاریخ کهن ایران، بر سینه صخره های نقش رستم، داستان پیروزی بزرگی بر دشمن قدرتمند برای آیندگان حکاکی شده است.
اگر به استان فارس سفر کرده باشید ، در محوطه تاریخی نقش رستم و در فاصله ده متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ هخامنشی سنگنگاره ای تراشیده شده است که در آن شاپور اول، پادشاه ساسانی، با اقتداری شاهانه سوار بر اسبی تنومند در جلوی سپاه ایران ایستاده و در مقابل او، والرین، امپراتور مغرور روم، که تا دیروز خود را ارباب جهان می دانست، در حالی که زانو بر زمین زده بود، دست هایش را به نشانه التماس به سوی فاتح ایرانی دراز کرده است .

این اثر، سنگنگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم نام دارد که به فرمان شاپور اول، دومین پادشاه ساسانی، در سده سوم میلادی ایجاد شد تا برای همیشه جاودان بماند .

این نگاره با طولی نزدیک به ۱۱ متر و عرض ۵ متر، یکی از آثار برجسته و پرجزئیات بازمانده از دوران ساسانی به شمار می رود

صحنه اصلی نگاره، شاپور اول را سوار بر اسبی آراسته نشان می دهد که به سمت چپ می نگرد .

او با تاجی کنگره دار، گیسوی افشان و ریشی مجعد که در حلقه ای جای گرفته، نمایان است و هیبتی شاهانه دارد .

در مقابل او، دو شخصیت مهم رومی دیده می شوند:

فرد ایستاده: این شخص، که بدون ریش است و گردنی ستبر دارد، امپراتور والرین است. شاپور مچ دست او را گرفته که بر پایه ای سنتی کهن، نماد به اسارت گرفتن اوست

فرد زانو زده: این شخص که در پیش روی اسب شاپور زانو زده و دستانش را به حالت التماس دراز کرده، فیلیپ عرب، امپراتور پیشین روم است. او که ریشی کوتاه و مجعد دارد، پس از شکست از شاپور، مجبور به پرداخت باج شده بود

این رویداد در سال ۲۶۰ میلادی در نبرد ادسا رخ داد و به عنوان یکی از باشکوه ترین پیروزی های تاریخ ایران باستان و یکی از تحقیرآمیزترین شکست های امپراتوری روم ثبت شده است .

و اما داستان این جنگ :

داستان از جایی آغاز شد که شاپور، پس از به تخت نشستن، عزم خود را برای بسط قدرت ایران و یکپارچه کردن کشور جزم کرد.در این میان ارمنستان که از توابع ایران بود اوضاع خوبی نداشت و در درگیری های داخلی به سر می برد و پادشاه ایران مجبور شد برای سامان دادن به اوضاع ارمنستان اقداماتی را انجام دهد . امپراتوری روم که از قدیم چشم بر منطقه ارمنستان داشت و تلقی می کرد که ساسانیان هنوز قدرت لازم را برای تسلط بر توابع خود ندارند ،به بهانه حمایت از گروههای شورشی ارمنستان و هدف بلند مدت الحاق این سرزمین به کشور روم این تحرکات را برنتابید، نخست با سپاه گوردیانوس، امپراتور جوان روم، به ایران یورش برد. شاپور در نبردی سهمگین، او را شکست داد و گوردیانوس در میدان نبرد کشته شد . رومیان، فیلیپ عرب را به جانشینی برگزیدند، اما او نیز تاب مقاومت نداشت و ناچار شد با پرداخت ۵۰۰ هزار دینار طلا به شاپور، صلح را بخرد و تعهد دهد که در امور ارمنستان دخالت نکند .

اما این آرامش، دیری نپایید. با کشته شدن حاکم ارمنستان در یکی از شورش های داخلی، شاپور قصد سر و سامان دادن به این منطقه را کرد. رومیان، برخلاف تعهد قبلی، مانع این کار شدند. این عمل، بهانه لازم را به دست شاپور داد تا دوباره سپاه خود را برای مقابله با "عهدشکنان" آماده کند . او در حمله ای برق آسا، چندین شهر رومی را تسخیر کرد و اقتدار نظامی روم را به چالش کشید .

این بار، والرین، امپراتور کهنسال و خودپسند روم، شخصا با سپاهی عظیم متشکل از ۷۰ هزار جنگجو به میدان آمد . دو ابرقدرت جهان باستان در نزدیکی شهر ادسا (در ترکیه امروزی) به مصاف هم رفتند. نتیجه نبرد، برای رومیان فاجعه بار بود: سپاه روم به طور کامل درهم کوبیده شد و برای اولین بار در تاریخ، یک امپراتور روم، زنده و به همراه ده ها هزار نفر از سربازان و سناتورهایش به اسارت ایرانیان درآمد . شاپور در کتیبه اش فخرکنان می نویسد: "ما با دست های خویش والرین را اسیر کردیم!"

شاپور از این پیروزی بزرگ برای نمایش عظمت و قدرت ایران بهره برد . بر اساس برخی روایت ها، شاپور از والرین به عنوان پایه انسانی برای سوار شدن بر اسبش استفاده می کرد تا برای همگان روشن کند که حتی مقام امپراتور روم نیز زیر دستان اوست .او از اسیران رومی که در میان آنها مهندسان و کارگران ماهری بودند، برای اجرای پروژه های بزرگ عمرانی مانند ساخت سد شادروان در شوشتر و پل دزفول بهره گرفت .

فردوسی در وصف ساخت پل شوشتر توسط اسرای رومی در شاهنامه فردوسی چنین می سراید:

همی برد هر سو برانوش را .......... بدو داشتی در سخن گوش را

یکی رود بد پهن در شوشتر.......... که ماهی نکردی برو بر گذر

برانوش را گفت گر هندسی .......... پلی ساز آنجا چنان چون رسی

که ما بازگردیم و آن پل به جای.......... بماند به دانایی رهنمای

به رش کرده بالای این پل هزار .......... بخواهی ز گنج آنچه آید به کار

تو از دانشی فیلسوفان روم .......... فراز آر چندی بران مرز و بوم

چو این پل برآید سوی خان خویش .......... برو تازیان باش مهمان خویش

ابا شادمانی و با ایمنی .......... ز بد دور وز دست اهریمنی

به تدبیر آن پل باستاد مرد.......... فراز آوردیش بران کارکرد

بپردخت شاپور گنجی بران .......... که زان باشد آسانی مردمان

چو شد شه برانوش کرد آن تمام.......... پلی کرد بالا هزارانش گام

چو شد پل تمام او ز شش تر برفت .......... سوی خان خود روی بنهاد تفت

شاپور برای ماندگار کردن این لحظه تاریخی، دستور داد صحنه پیروزی و زانو زدن والرین را در چندین سنگنگاره عظیم، از جمله در نقش رستم و نقش رجب حکاکی کنند .

در روایت هایی دیگر برخی از گزارش های مربوط به بدرفتاری های شدید با والرین (مانند پر کردن پوستش از کاه پس از مرگ) به چشم می خورد که صحت ندارد و عمدتا ریشه در منابع مسیحی دارد که به دلیل آزار و اذیت والرین نسبت به مسیحیان، از او کینه به دل داشتند و قصد داشتند عاقبت شوم دشمن خود را نشان دهند. بنابراین، این روایات ممکن است اغراق آمیز یا تحریف شده باشد .

این رویداد، نه تنها موقعیت ساسانیان را به عنوان یک ابرقدرت جهانی تثبیت کرد، بلکه برای قرن ها به عنوان نمادی از عزت و اقتدار ایران در حافظه تاریخی این مرز و بوم جاودانه شده است .

منابع فارسی

• مقاله: "مطالعه تطبیقی بازنمود روایات تصویری اسارت والرین به دست شاپور در نقش برجسته نقش رستم و برخی از نقاشی های غربی"
  • نویسندگان: علیرضا طاهری و اعظم ظفرکامل
  • نام نشریه: رهپویه هنر، وابسته به دانشگاه سوره
  • سال انتشار: بر اساس تاریخ دسترسی ذکرشده (۱۴۰۱)، این مقاله حداقل پیش از این تاریخ منتشر شده است.
  • روش تحقیق: این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است

· پایان نامه: «بررسی تحلیلی اشتراکات راه یافته (در نام ها، کنیه ها و القاب) در متون تاریخی»

• دانشپژوه: روح اله شه مرادی
• مقطع: سطح 3 رشته تاریخ اهل بیت (ع)
• سال انتشار: 1398
• استاد راهنما: حجت الاسلام و المسلمین حسین مرادی نسب
• استاد مشاور: دکتر منصور داداش نژاد

کتاب: "سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام"

• نویسنده: مجتبی مجرد
• این کتاب به تاریخچه تحلیلی مراحل تطور تصحیح متن در ایران دوره اسلامی می پردازد

· کتاب: "تاریخ نسخه پردازی و تصحیح نسخه های خطی"

• نویسنده: نجیب مایل هروی

مرکز پژوهشی میراث مکتوب

• یکی از مراکز فعال در زمینه تصحیح و انتشار متون کهن است

🌍 منابع لاتین (انگلیسی)

• کتاب: "Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire"
  • نویسنده: Touraj Daryaee
  • کتابی معتبر برای تحلیل تاریخ ساسانیان و پیروزی های شاپور یکم.
• کتاب: "The Roman Empire from Severus to Constantine"
  • نویسنده: Pat Southern
  • اوضاع امپراتوری روم در دوره مورد بحث و شکست والرین را تحلیل می کند.
• مقاله: "A Comparative Study on the Representation of Valerian’s Captivation by Shapur in the Bas Relief of Naqsh-e Rostam and Western Paintings"
  • نویسندگان: Alireza Taheri and Azam Zafarkamel
  • این مقاله، چکیده انگلیسی مقاله پژوهشی فارسی است که به عنوان یک منبع معتبر برای ارجاعات بین المللی قابل استفاده است