دیجیتالی کردن فساد

• دیجیتالی کردن فساد؛ چالش پنهان در حکمرانی نوین شهری

مدیریت نوین شهری و هوشمندسازی شهرها در سال های اخیر به عنوان یکی از محوری ترین رویکردها در ارتقای حکمرانی شهری مطرح شده اند. این دو مفهوم با اتکا به فناوری های نوین، تلاش دارند مشکلات دیرینه مدیریت سنتی شهرها از جمله پیچیدگی بروکراسی، ناکارآمدی خدمات عمومی، هزینه های بالا و فساد اداری را کاهش دهند. شهرهای هوشمند با بهره گیری از داده های باز، اینترنت اشیاء (IoT)، هوش مصنوعی و بلاک چین می توانند شفافیت را افزایش دهند، کیفیت زندگی شهروندان را بهبود بخشند و زمینه مشارکت عمومی را گسترش دهند (OECD, 2021).

با این حال، تجربه های جهانی نشان داده است که فناوری به خودی خود تضمین کننده شفافیت و عدالت نیست. همان ابزارهایی که می توانند موجب شفافیت، پاسخگویی و اعتماد عمومی شوند، در صورت فقدان چارچوب های حکمرانی کارآمد، می توانند به بستر بازتولید فساد بدل گردند (World Bank, 2022). به عبارت دیگر، دیجیتالی سازی فرآیندها، اگر بدون نظارت نهادی، شفافیت در طراحی کدها و الگوریتم ها و مشارکت فعال جامعه مدنی صورت گیرد، نه تنها فساد سنتی را از میان نمی برد بلکه آن را به سطحی پیچیده تر و پنهان تر منتقل می کند (Heeks, 2019).

این پدیده که از آن با عنوان فساد دیجیتال (Digital Corruption) یاد می شود، به یکی از چالش های جدی حکمرانی شهری در عصر دیجیتال تبدیل شده است. فساد دیجیتال می تواند در قالب های گوناگونی همچون فساد الگوریتمی، تحریف داده ها، انحصار در تدارکات الکترونیک و نفوذ سایبری خود را نشان دهد (Transparency International, 2023). ویژگی مشترک این اشکال آن است که شناسایی و مقابله با آن ها بسیار دشوارتر از فساد سنتی است، چراکه غالبا در لایه های فنی و غیرشفاف رخ می دهند.

از این منظر، بحث هوشمندسازی شهری تنها به توسعه فناوری محدود نمی شود؛ بلکه نیازمند حکمرانی نوین داده ها، شفافیت نهادی و طراحی سازوکارهای ضدفساد دیجیتال است. بدون چنین ملاحظاتی، شهرهای هوشمند به جای آنکه بستر شفافیت و عدالت باشند، می توانند به محیطی برای دیجیتالی شدن فساد بدل شوند (UNODC, 2023).

تعریف فساد دیجیتال

فساد دیجیتال (Digital Corruption) به معنای انتقال الگوهای فساد سنتی به بسترهای فناوری های دیجیتال یا شکل گیری گونه های جدید فساد از طریق ابزارهای نوین مانند سامانه های هوشمند، داده های کلان، الگوریتم ها و زیرساخت های سایبری است (Heeks, 2019). این نوع فساد به دلیل پیچیدگی فنی، لایه های پنهان و امکان قانونی نمایی، غالبا دشوارتر برای کشف و مقابله است.

نمونه های بارز فساد دیجیتال در مدیریت شهری

1. دستکاری داده ها: تغییر یا حذف اطلاعات در سامانه های شهری مانند ثبت املاک، مجوزهای ساخت وساز، ترافیک یا خدمات عمومی.
2. قراردادهای صوری در مناقصات الکترونیک: استفاده از بسترهای تدارکات الکترونیک برای ایجاد انحصار یا انعقاد قراردادهای ظاهرا قانونی اما در عمل غیرشفاف.
3. سوگیری الگوریتمی (Algorithmic Bias): طراحی یا تنظیم الگوریتم های تخصیص منابع شهری به گونه ای که منافع گروه خاصی را تامین کند.
4. نفوذ و تبانی سایبری: همکاری عوامل داخلی با حملات سایبری برای سوءاستفاده از داده های محرمانه یا زیرساخت های حیاتی شهر.

ابعاد و جلوه های فساد دیجیتال در مدیریت شهری

فساد الگوریتمی: طراحی یا دستکاری الگوریتم ها در سامانه های هوشمند به گونه ای که منافع گروه یا نهاد خاصی را تامین کند.

تحریف داده ها: دستکاری یا حذف داده های کلیدی شهری که مبنای تصمیم گیری هستند.

انحصار در تدارکات دیجیتال: هرچند مناقصات الکترونیک با هدف شفافیت طراحی می شوند، در عمل می توانند به ابزار ایجاد انحصار تبدیل شوند.

فساد سایبری: سوءاستفاده از بسترهای دیجیتال شهری از طریق حملات سایبری یا نفوذ داخلی (Transparency International, 2023).

تجربه های جهانی

• بانک جهانی (2022): در گزارش Digital Governance and Risks of E-Corruption هشدار داده است که دیجیتالی سازی بدون حکمرانی مناسب می تواند فساد را پیچیده تر کند.
• Transparency International (2023): در گزارش Corruption in the Digital Age به نمونه هایی از سوءاستفاده در داده های سلامت و گمرک اشاره کرده است.
• UNODC (2023): تاکید دارد که مقابله با فساد دیجیتال نیازمند قوانین سختگیرانه، نهادهای مستقل و مشارکت مدنی است.
• بارسلونا (Decidim): نشان داد که مشارکت واقعی شهروندان و داده های باز می تواند از بروز فساد دیجیتال جلوگیری کند. (Ajuntament de Barcelona, 2018)

راهکارهای حکمرانی نوین برای مقابله با فساد دیجیتال

راهکارهای اصلی شامل شفاف سازی الگوریتم ها، تقویت پلتفرم های نظارت شهروندی، بهره گیری از بلاک چین برای ثبت تراکنش ها، تدوین قوانین و مقررات شفاف و ایجاد یک رگولاتور داده شهری مستقل هستند (OECD, 2021; UNODC, 2023). این ترکیب می تواند زمینه مقابله موثر با فساد دیجیتال را فراهم آورد و اعتماد عمومی به حکمرانی نوین شهری را افزایش دهد. مدیریت نوین شهری و هوشمندسازی، ابزارهایی قدرتمند برای ارتقای کیفیت حکمرانی به شمار می روند. این ابزارها می توانند موجب کاهش هزینه ها، افزایش شفافیت، ارتقای بهره وری و تقویت مشارکت شهروندی شوند. با این حال، تجربه های جهانی نشان داده اند که فناوری به تنهایی ضامن سلامت و پاکدستی نیست. در صورت فقدان شفافیت داده ها، نبود نهادهای ناظر مستقل و حذف مشارکت جامعه مدنی، همان فناوری هایی که برای مبارزه با فساد طراحی شده اند، می توانند به بستری برای دیجیتالی شدن فساد بدل شوند؛ فسادی که پیچیده تر، پنهان تر و در بسیاری مواقع قانونی نمایی شده است (World Bank, 2022; Transparency International, 2023).

مصادیق جهانی فساد دیجیتال

نمونه های متعددی از فساد دیجیتال در کشورهای مختلف مشاهده شده است. در اوکراین، سامانه تدارکات الکترونیک ProZorro در مراحل اولیه با تبانی دیجیتال و قراردادهای صوری مواجه شد که نشان داد حتی سیستم های آنلاین نیز بدون نظارت شهروندی می توانند دچار فساد شوند (World Bank, 2022). در هند، پروژه هویتی Aadhaar به دلیل دستکاری داده های هویتی توسط برخی کارگزاران، به سوءاستفاده های ساختاری منجر گردید (Heeks, 2019). در اروپا نیز گزارش سازمان شفافیت بین الملل نشان داد که در برخی کشورهای اروپای شرقی، سامانه های سلامت الکترونیک هدف دستکاری داده قرار گرفتند و فساد دیجیتال به شکل سوءاستفاده تجاری و سیاسی بروز یافت (Transparency International, 2023). همچنین در مکزیکوسیتی، سامانه Contrataciones Abiertas که با هدف شفافیت قراردادها ایجاد شده بود، در برخی موارد توسط شرکت ها برای ایجاد انحصار دیجیتال مورد سوءاستفاده قرار گرفت (OECD, 2021).

راهکارهای پیشگیرانه و تجربه های موفق

در کنار این موارد منفی، تجربه های موفقی نیز وجود دارد. در سئول کره جنوبی، سامانه OPEN با انتشار عمومی فرآیند صدور مجوزها توانست موارد رشوه خواری را کاهش دهد (World Bank, 2022). در کلمبیا، سامانه SECOP II با استفاده از بلاک چین مانع از تغییر قراردادها پس از ثبت شد و اعتماد عمومی را افزایش داد (OECD, 2021). همچنین در بارسلونا، پلتفرم Decidim به شهروندان اجازه مشارکت مستقیم در تصمیم گیری های شهری داد و با بهره گیری از داده های باز، شفافیت را ارتقا بخشید (Ajuntament de Barcelona, 2018). در سطح کلان تر، اتحادیه اروپا با تصویب مقررات GDPR چارچوبی قانونی برای حفاظت از داده ها ایجاد کرد و از سوءاستفاده های اطلاعاتی و فساد مبتنی بر داده جلوگیری نمود (UNODC, 2023).

بنابراین، تحقق شهرهای هوشمند سالم و شفاف تنها زمانی ممکن است که توسعه فناوری با سازوکارهای ضدفساد دیجیتال همراه شود. این سازوکارها باید در سه سطح عمل کنند:

• سطح نهادی: تصویب قوانین سختگیرانه برای تعریف و مقابله با فساد دیجیتال (UNODC, 2023).
• سطح فناورانه: استفاده از بلاک چین و داده های باز برای جلوگیری از دستکاری (OECD, 2021).
• سطح اجتماعی: مشارکت فعال شهروندان و جامعه مدنی در فرآیند حکمرانی دیجیتال (Transparency International, 2023; Ajuntament de Barcelona, 2018).

تنها با چنین رویکردی می توان اطمینان یافت که تحول دیجیتال در مدیریت شهری نه به بازتولید فساد، بلکه به تقویت اعتماد عمومی و تحقق حکمرانی کارآمد منجر خواهد شد.

منابع

• Ajuntament de Barcelona. (2018). Decidim Barcelona: A digital platform for citizen participation. Retrieved from https://decidim.org
• Heeks, R. (2019). Information and Communication Technology for Development (ICT4D): Risks of Digital Corruption. Routledge. Retrieved from https://books.google.com/books?id=8B6-DwAAQBAJ
• OECD. (2021). Digital Transformation and Public Sector Integrity: Ensuring Transparency and Accountability. OECD iLibrary. Retrieved from https://www.oecd-ilibrary.org/governance/digital-transformation-and-public-sector-integrity_7f3b32c0-en
• Transparency International. (2023). Corruption in the Digital Age. Transparency International Report. Retrieved from https://www.transparency.org/en/publications/corruption-in-the-digital-age
• United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2023). Preventing and Combating Corruption in the Digital Era: A Guide for Policy Makers. Retrieved from https://www.unodc.org/unodc/en/corruption/tools_and_publications.html
• World Bank. (2022). Digital Governance and E-Government: Risks of E-Corruption. World Bank Group Publications. Retrieved from https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/099535406092238042/p1725990c9de1207a093ec0d6c8f1fd967f
• Banisar, D. (2021). Open Data and Anti-Corruption: International Experiences. World Bank Institute. Retrieved from https://openknowledge.worldbank.org/
• اندیشکده تحول حکمرانی علامه