بررسی طور ابنیه در موسیقی عربی محلی خوزستان

بررسی "طور ابنیه" در موسیقی عربی محلی خوزستان

(منتشر شده در شماره 416 نشریه رضوان خوزستان)

طور یا آواز یا فرم ملودیک "ابنیه" عنوانی است که بزرگان هنر موسیقی عربی محلی خوزستان به شیوه ی خوانش دختران و زنان این خطه بخشیده اند. آواز در تداول محلی عرب های خوزستان و جنوب عراق به "طور" موسوم است. گویند علوان شویع گطرانی هنرمند اهوازی در گذر از گورستانی، دختری را می بیند که بر مزار پدر، ناله و مویه می کند؛ لحن دختر و نعی و عتاب او مورد توجه علوان قرار می گیرد طوری که او را در مسیر ابداع "علوانیه" الهام می بخشد.

طبق آن چه در کتاب "موسیقی قوم عرب" بهمن کاظمی ذکر شده، طور ابنیه مدت ها پیش از علوان شویع و توسط جبار مگطاع زرگانی پایه ریزی شده بود. بر این اساس آواز ابنیه به عنوان مادر اطوار عربی محلی در خوزستان سبب تکوین آوازهای دیگری در این خطه شد که تحت عنوان: طور شیخه و طور رشداوی قابل اقتفاء هستند.

آواز ابنیه هزاره هاست که از حنجره های زنانه – دخترانه بیرون می تراود و به دلیل ماهیت پرسوز و گداز خود در مجالس تسلیت و تعزیت نیز تغرید می گردد. نشانه های بی بدیل این آواز که بر پایه ی مقام حجاز تکوین یافته، توانسته مهم ترین رکن بنای موسیقی عربی محلی در خوزستان را بنا نهد طوری که در انواع مناسک مذهبی نیز قابل استماع باشد. ابداع طور محمراوی توسط حاج سلسبیل فیصلی از مداحان عرب محمره در قرن سیزده شمسی بر همین مبنا صورت گرفته است. هم از این روست که چهره های هنری خوزستانی چون: علوان شویع گطرانی، حسان اگزار چنانی و علی رشداوی توانسته اند به تدوین بهترین آوازهای عربی محلی مبتنی بر مقام حجاز همت بگمارند. اطواری که بخش قابل توجهی از آن ها را طور ابنیه تشکیل می دهد، برای مثال: طور علوانیه حاصل اندماج مقام های حجاز و بیات و طور شیخه نتیجه ی هنرنمایی در مقام های حجاز و صبا بوده است.

اما طور ابنیه نام دیگری نیز دارد و آن "عموریه" است. بر اساس آن چه در کتاب "علوانیه، نگاهی به موسیقی عربی محلی در خوزستان" ذکر شده، دخترکی که طور ابنیه از او ساطع شده و به گوش علوان شویع رسیده احتمالا از طایفه ی عموری هایی بوده که حد فاصل قرون اخیر در یکی از اضلاع ساحل رود کارون در اهواز سکنی گزیده آوازهای غمگین می خوانده اند. این که چرا نام طور عموریه به ابنیه مشهور شد به دلایل عمده ی فرهنگی - مذهبی و اجتماعی متعدد صورت گرفته است.

طور ابنیه به لحاظ درون مایه، ضامن سوز و گداز در اعلی درجه ی خود است؛ اجرای این طور به عنوان یک واحد موسیقی مستلزم سازوکار و اسبابی خاص است که در سایر انواع موسیقی کمتر به چشم می خورد؛ برای مثال این طور حتما باید با زیرسازی ربابه اجرا شود؛ قالب شعری این طور وقتی به طور علوانیه و رشداوی وارد می شود حتما و الزاما باید ابوذیه باشد اما برای طور شیخه این گونه نیست و سه گانه ها و اشعار نیمه موزون نیز می توانند مجوز ورود طور ابنیه به آواز شیخه را صادر نمایند؛ این مساله با عنایت به مصدری است که آواز ابنیه از آن ساطع شده و آن ذوق زنانه – دخترانه ای بوده که پیش از آن به خواندن سوگواره ها و لالایی های موزون همت می گمارده است.

به عبارت دیگر چون طور ابنیه برخاسته از انواع موسیقی های مبتنی بر غم و اندوه نظیر: تشییع پیکر عزیزان درگذشته، لالایی های مبتنی بر یادکرد خانه و زادگاه، حسرت و افسوس بر غریب افتادگان، آمال و آرزوهای بی سرانجام و بازگشت ارزش های قومی – قبیله ای است ضامن سوز و گدازی به غایت و غم و اندوه در نهایت خود بوده است. این حالات وقتی از سوی زنان و دختران ساطع شد در عباراتی موزون اما غیرشعری شبیه آن چه امروزه لالایی و در ادبیات عربی محلی "دللول" نامیده می شود ظاهر گشت؛ از سوی دیگر وقتی به هنری فراگیر چون علوانیه خوانی رسید به شکلی اصولی ابوذیه هایی را برگزید که دارای وزن عروضی قابل توجه و جناسی (قافیه) قابل تامل باشند. هم از این روست که طور ابنیه به عنوان مادر اطوار عربی محلی در خوزستان از ویژگی زایشی در فولکلور این خطه برخوردار است. خاصیتی که پس از این نیز امکان صدور آوازهای دیگر از آن را ممکن ساخته است. نمونه ای از سه گانه های مبتنی بر طور ابنیه که توسط شاعره ی فقید "شوگه بنت بستان شرهانی طرفی" سروده شده است: مریت انا الطارف نزلهم / وانشد غراب البین عنهم / اهلنه احموله اشظال منهم.