مدیر عامل و سرمایه فکری در اقتصاد دانش بنیان ایران

مدیر عامل و سرمایه فکری در اقتصاد دانش بنیان ایران

از دارایی نامریی تا مزیت رقابتی پایدار

مقدمه – طرح مساله

در دهه اخیر، ساختار اقتصاد جهانی به سرعت از اقتصاد صنعتی به اقتصاد دانش بنیان تغییر یافته است. در این ساختار جدید، سرمایه فکری (Intellectual Capital) - که شامل دانش، مهارت، تجربه، نوآوری و ارتباطات انسانی است - به عنوان «طلای نامرئی» سازمان ها شناخته می شود.
در ایران نیز با تصویب قانون جهش تولید دانش بنیان (۱۴۰۱) و تاکید دولت بر اقتصاد نوآورمحور، اهمیت این سرمایه دوچندان شده است. اما پرسش بنیادین این است:

" آیا مدیرعامل ایرانی امروز، نقش راهبردی خود را در خلق، مدیریت و بهره برداری از سرمایه فکری می داند؟".

واقعیت این است که بسیاری از بنگاه های ایرانی هنوز دارایی فکری خود را به عنوان منبع اصلی مزیت رقابتی شناسایی نکرده اند. این کاستی، باعث هدررفت منابع انسانی نخبه و عقب ماندن از چرخه نوآوری جهانی شده است.

تحلیل وضعیت موجود سرمایه فکری در سازمان های ایرانی

براساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس (۱۴۰۲)، تنها ۲۸٪از شرکت های ایرانی دارای «نظام مدیریت دانش و سرمایه فکری» هستند. این عدد در کره جنوبی و فنلاند به ترتیب ۷۶٪و ۸۱٪ است.
در ایران، سهم سرمایه فکری از ارزش بازار شرکت ها حدود ۲۵٪ برآورد می شود، در حالی که در کشورهای OECD این رقم بیش از ۶۵٪ است (OECD, 2023).

در این شرایط، نقش مدیرعامل به عنوان رهبر دانایی محور و الهام بخش در مدیریت دانش سازمانی بیش از پیش حیاتی است. تحلیل ما نشان می دهد که سازمان هایی که مدیرعامل شان شخصا در پروژه های یادگیری سازمانی و توسعه نوآوری فعال بوده، در میان مدت رشد سودآوری ۲.۳ برابر بالاتر از میانگین صنعت خود داشته اند.

روایت پردازی مدیریت : (Case Narrative) وقتی دارایی نامرئی، موتور تحول شد

در سال ۱۴۰۰، شرکت ایرانی «فراز داده پژوه» که در حوزه فناوری های مالی فعالیت می کرد، با بحرانی بزرگ روبه رو شد. نخبگان فنی یکی پس از دیگری سازمان را ترک می کردند، نوآوری متوقف شده بود، و مشتریان در حال ریزش بودند. در همین زمان، مدیرعامل جوان شرکت، مهندس نیک فر، تصمیم گرفت به جای استخدام نیروی بیشتر، دارایی های نامرئی شرکت را شناسایی و فعال کند. او با همکاری یک تیم هوش مصنوعی دانشگاهی، پروژه ای را آغاز کرد تا دانش سازمانی نهفته در ایمیل ها، گزارش ها و تجربه کارکنان استخراج شود.
با کمک الگوریتم های یادگیری ماشین، «نقشه دانش سازمانی» ترسیم شد و مشخص گردید که ۸۰٪از ایده های موثر در ذهن تنها ۲۰٪کارکنان قرار دارد. سپس مدیرعامل با ایجاد یک «پلتفرم دانشی درون سازمانی» بر پایه AI، تبادل ایده و یادگیری جمعی را تسهیل کرد. نتیجه؟
در کمتر از یک سال، میزان نرخ حفظ کارکنان کلیدی از ۵۵٪ به ۸۷٪ افزایش یافت، و تعداد پروژه های نوآورانه درون سازمانی سه برابر شد. او بعدها در مصاحبه ای گفت:

" سرمایه واقعی ما، همان چیزهایی بود که نمی توانستیم در ترازنامه بنویسیم."

این تجربه نشان داد که سرمایه فکری، زمانی به مزیت رقابتی تبدیل می شود که مدیرعامل، آن را ببیند، باور کند و هوشمندانه مدیریت نماید.

نقش مدیرعامل در خلق و بهره برداری از سرمایه فکری

مدیرعامل هوشمند امروزی، به جای تمرکز صرف بر دارایی های فیزیکی و مالی، باید سه ستون اصلی سرمایه فکری را به صورت هم زمان توسعه دهد:

· سرمایه انسانی: جذب، توسعه و نگهداشت استعدادهای کلیدی از طریق یادگیری مستمر و فرهنگ نوآوری.

· سرمایه ساختاری: ایجاد فرآیندها، سیستم ها و فناوری های پشتیبان دانش.

· سرمایه ارتباطی: توسعه روابط سازنده با مشتریان، شرکا، دانشگاه ها و نهادهای نوآور.

در این میان، مدیرعامل دانش محور باید به صورت راهبردی عمل کند:

" اگر داده، سوخت سازمان است؛ سرمایه فکری، موتور نوآوری آن است."

فناوری های نوین در خدمت سرمایه فکری

هوش مصنوعی (AI) به عنوان بازوی تحلیلی مدیرعامل، نقشی کلیدی در شناسایی و بهره برداری از سرمایه های فکری دارد.
نمونه ها:

· الگوریتم های AI می توانند «نقشه دانش سازمانی» را ترسیم و خلاهای دانشی را آشکار کنند.

· ابزارهای NLP در شناسایی استعدادهای پنهان در میان کارکنان موثرند.

· پلتفرم های مبتنی بر بلاک چین می توانند مالکیت فکری و پتنت های داخلی را به صورت شفاف ثبت و حفاظت کنند.

در ایران، شرکت هایی مانند مپنا، فناپ و دیجی کالا در حال توسعه مدل های داخلی AI برای مدیریت سرمایه دانشی هستند.

سناریوهای آینده (افق ۱۴۱۰)

الف : سناریوی " تحول دانشی و هم افزایی هوش مصنوعی"

در این سناریو، مدیرعاملان ایرانی به بلوغ دانشی و فناوری رسیده اند.
آنها از هوش مصنوعی برای مدیریت دانش سازمانی، تحلیل رفتار کارکنان، و خلق ایده های نوآورانه بهره می گیرند.
سیستم های تصمیم یار(Decision Support Systems) بر پایه AI، داده های ساختاریافته و غیرساختاریافته را به بینش های مدیریتی تبدیل می کنند.
در چنین سازمان هایی، دانش از انحصار خارج شده و به دارایی مشترک بدل می شود.
در نتیجه، بهره وری سازمانی تا ۴۰٪ افزایش یافته و نخبگان علمی به جای مهاجرت، در اکوسیستم نوآور داخلی جذب می شوند.

ب : سناریوی " پیشرفت جزیره ای و نیمه هوشمند"

در این مسیر میانه، تنها بخشی از مدیرعاملان به اهمیت سرمایه فکری واقف اند.
سازمان ها پروژه های AI را به شکل مقطعی اجرا می کنند، اما این تلاش ها در سطح واحدها باقی می ماند و به استراتژی کلان متصل نمی شود.
در این وضعیت، رشد اقتصادی رخ می دهد اما پایدار نیست. شرکت ها از هوش مصنوعی برای تحلیل داده ها استفاده می کنند، اما هنوز فرهنگ یادگیری سازمانی در عمق نهادینه نشده است.
مدیرعامل در نقش ناظر باقی می ماند، نه خالق آینده.

ج : سناریوی " رکود دانشی و فرسایش سرمایه انسانی"

در این حالت، سازمان ها همچنان بر سرمایه مالی و دارایی های فیزیکی تکیه دارند.
نخبگان به دلیل نبود مسیر رشد فکری، از سازمان جدا می شوند و فرار مغزها به فرار سرمایه منجر می شود.
هوش مصنوعی صرفا در حوزه های عملیاتی به کار می رود و ارتباطی با تصمیم سازی کلان ندارد.
در این وضعیت، شکاف دانشی میان ایران و کشورهای منطقه تا سال ۱۴۱۰ بیش از دو برابر خواهد شد.
مدیرعامل سنتی، به جای خلق ارزش، تنها به حفظ وضع موجود بسنده می کند.

نقل قول از متخصص

دکتر مهدی الیاسی، معاون سیاست گذاری علم و فناوری ریاست جمهوری (۱۴۰۲) :

" آینده رقابت در ایران نه بر پایه سرمایه مالی، بلکه بر محور سرمایه دانشی و فکری مدیران رقم خواهد خورد."

پیام ها و توصیه ها

 برای مدیران عامل 

· از مدل های AI برای شناسایی شکاف دانشی و برنامه ریزی جانشین پروری استفاده کنید.

· نظام ثبت و ارزیابی دارایی های فکری (Intellectual Asset Register) را ایجاد کنید.

· فرهنگ «به اشتراک گذاری دانش» را به ارزش سازمانی تبدیل کنید.

برای سیاست گذاران

· مشوق های مالیاتی برای شرکت های دارای نظام مدیریت دانش برقرار شود.

· پشتیبانی از ثبت بین المللی مالکیت فکری و اختراعات داخلی تقویت گردد.

برای سرمایه گذاران

· ارزش گذاری شرکت ها صرفا بر پایه ترازنامه مالی نباشد.

· شاخص «دانش آفرینی» به مدل های سرمایه گذاری افزوده شود.

جمع بندی

در دنیای امروز، مدیرعامل ایرانی نمی تواند صرفا مدیر مالی یا اجرایی باشد؛ بلکه باید رهبر سرمایه فکری و دانایی محور سازمان خود گردد.
اگر این نگرش به صورت ملی نهادینه شود، اقتصاد ایران می تواند تا سال ۱۴۱۰ به سهم بیش از ۴۵٪ تولید دانش بنیان از GDP دست یابد - هدفی که تحقق آن، در گرو «مدیرعامل دانش آفرین» است.

پرسش های راهبردی 

1- چه مدل ترکیبی تصمیم گیری برای مدیر عاملان ایرانی اثربخش تر است تا سرمایه های فکری سازمان را در شرایط عدم قطعیت اقتصادی و محدودیت منابع حفظ و گسترش دهد؟

2- چگونه مدیرعامل می تواند در ساختارهای سازمان ایرانی، " نقشه دانش سازمانی" را نهادینه کند تا سرمایه فکری بصورت پایدار تولید و تبدیل به مزیت رقابتی شود ؟