اهمیت اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی
اهمیت اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی
مددکاری اجتماعی به عنوان حرفه ای که ارتباط مستقیم با انسان ها، مسائل زندگی آنان، آسیب ها و چالش های اجتماعی دارد، بدون اخلاق حرفه ای معنا ندارد. وقتی مددکار اجتماعی به فرد یا گروهی کمک می کند، در موقعیتی قرار می گیرد که قدرت، دانش، نفوذ و نقش میانجی دارد. اگر این قدرت و نقش بدون چارچوب اخلاقی اداره شود، ممکن است به بی عدالتی، سوء استفاده یا تخطی از حقوق افراد بینجامد.
اخلاق حرفه ای مجموعه ای از ارزش ها، اصول و هنجارهایی است که راهنمای رفتار مددکار در مواجهه با مراجعان، جامعه، سازمان ها و همکاران است. اخلاق حرفه ای نه یک فهرست خشک از «بایدها و نبایدها» بلکه نوعی راهنمایی نظری و عملی است که در هر موقعیت خاص باید به صورت منعطف و متناسب با شرایط به کار گرفته شود.
اهمیت اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی را می توان در چند وجه دید: اول، اعتماد مراجعان به مددکار زمانی شکل می گیرد که آنها اطمینان یابند رفتار مددکار مبتنی بر اصول اخلاقی است. دوم، مددکار در بسیاری موارد با تضاد نقش مواجه می شود — مثلا بین منافع مراجع و الزام های قانونی یا سازمانی — اخلاق حرفه ای به او چارچوبی می دهد برای تصمیم گیری. سوم، مددکاری اجتماعی باید به ارتقاء عدالت اجتماعی و دفاع از حقوق انسان ها بپردازد؛ بدون اخلاق، ممکن است این حرفه به ابزار قدرت یا کنترل تبدیل شود.
بنابراین، تحلیل اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی یعنی بررسی ارزش ها، اصول، چالش ها، شیوه های تصمیم گیری اخلاقی و راهکارهایی که مددکار می تواند به کمک آنها در میدان عمل عمل کند.
اصول پایه اخلاقی در مددکاری اجتماعی
برای اینکه درک اخلاق حرفه ای ممکن شود، ابتدا باید با برخی اصول و ارزش های پایه آشنا شویم. این اصول در اغلب کدهای اخلاق مددکاری اجتماعی و سازمان های بین المللی مطرح شده اند. در ادامه، مهم ترین اصول را بررسی می کنم و سپس به کاربردها و چالش ها می پردازم.
ارزش انسانی و کرامت فرد
یکی از بنیادین ترین اصول اخلاقی در مددکاری اجتماعی این است که هر فرد، صرف نظر از وضعیت اقتصادی، جنسیت، قومیت، مذهب یا مشکل اجتماعی که دارد، دارای کرامت ذاتی است و شایسته احترام و ارج نهادن است. مددکار باید در تعامل با مراجعان طوری رفتار کند که به انسانیت آنها توهین نشود و احساس تنزل یا تحقیر به آنها وارد نگردد.
این اصل باعث می شود مددکار در رفتار گفتاری و رفتاری خود مراقب باشد که مراجع را «مستحق احترام» بداند، نه صرفا «مورد کمک». در برخی موارد، مراجعانی که تجربه شکستی، نابرابری یا استیگما را دارند، حساسیت ویژه ای نسبت به رفتارهای تحقیرآمیز دارند. بنابراین احترام به کرامت باید در تمام جوانب شامل حرف زدن، انتخاب کلمات، گوش دادن، روش مداخله، و حتی طراحی برنامه مداخلات دیده شود.
عدالت اجتماعی و برابری
مددکاری اجتماعی بیش از آنکه به حل مشکلات فردی بپردازد، دغدغه عدالت اجتماعی دارد. مددکار باید به نابرابری ها، تبعیض ها، و ساختارهای قدرتی که مانع دسترسی برابر افراد به فرصت ها می شوند توجه کند و در حد امکان نقش فعال برای اصلاح آن ایفا نماید.
از منظر اخلاقی، عدالت اجتماعی یعنی توزیع عادلانه منابع اجتماعی، حمایت از افراد آسیب پذیر، و پرهیز از رفتارهای تبعیض آمیز. اگر مددکار تنها به رفع مشکلات فردی بپردازد ولی ساختارهای اجتماعی را نادیده بگیرد، ممکن است در تقویت وضعیت نابرابر نقش غیرمستقیم بازی کند.
حق تعیین سرنوشت و اراده آزاد (Self-determination)
اصل مهم دیگر در اخلاق مددکاری اجتماعی احترام به حق تعیین سرنوشت مراجع است یعنی مددکار باید به مراجع حق بدهد که خود تصمیم بگیرد در امور زندگی خویش و در مسیری که مایل است حرکت کند، تا جایی که این تصمیمات آسیبی به خود یا دیگران نرساند.
این اصل مستلزم آن است که مددکار نه به صورت دیکتاتور و نه به صورت تحمیلی تکیه کند، بلکه نقش مشاور، راهنما و همراه را بر عهده گیرد. اگر مراجع انتخابی دارد که از دید مددکار «ناخوشایند» باشد، مگر اینکه تهدید به آسیب جدی وجود داشته باشد، مددکار باید آن را محترم بشمارد و در چارچوب اخلاقی و قانونی راهنمایی کند، نه مجبور کند.
کارآمدی و اهلیت حرفه ای (Competence)
اصول اخلاقی اقتضا می کند مددکار اجتماعی در حوزه هایی مشغول به کار شود که در آن مهارت، دانش و تجربه کافی دارد و اگر قرار است از روش یا مداخلات جدید استفاده کند، ابتدا آموزش ببیند و تحت نظارت یا راهنمایی عمل کند. مددکار نباید از روش هایی استفاده کند که برایش ناشناخته است و ممکن است مخاطراتی برای مراجع داشته باشد.
اهلیت حرفه ای همچنین ایجاب می کند مددکار به روز بماند، درباره نظریه ها، روش ها و تازه های حرفه مطالعه کند، در دوره های آموزشی شرکت کند و بازتاب (reflection) بر عملکرد خویش داشته باشد.
صداقت، راستی و اعتماد
مددکاری اجتماعی مبتنی بر اعتماد است. اگر مراجع نتواند به مددکار اعتماد کند، ارتباط موثر، افشای نیازها، همراهی و مشارکت ممکن نیست. برای ایجاد اعتماد، مددکار باید صداقت داشته باشد، وعده هایی ندهد که نتواند اجرا کند، درباره محدودیت ها صریح باشد، و هرگونه اطلاعات مرتبط را با شفافیت، تا حد امکان، در اختیار مراجع قرار دهد.
صداقت یعنی اینکه مددکار درباره هدف مداخله، محدودیت منابع، زمان بندی، نتایج ممکن و نیز مسئولیت ها با مراجع گفتگو کند. اگر در روند مداخله تغییراتی رخ دهد، باید به مراجع اطلاع دهد.
حفظ حریم خصوصی و محرمانگی
یکی دیگر از اصول اساسی اخلاقی، حفظ محرمانگی و حریم خصوصی مراجع است. مددکار باید اطلاعات شخصی، خانوادگی یا اجتماعی مراجع را با دقت حفظ کند و تنها در موارد استثنا و با رضایت مراجع یا الزام قانونی، آن را افشا کند.
محرمانگی نه به معنای سکوت مطلق بلکه به معنای افشای کنترل شده و تنها در موارد ضروری است. مددکار باید در آغاز رابطه حرفه ای با مراجع شرط محرمانگی، محدودیت های آن و موارد ممکن افشا را توضیح دهد تا مراجع آگاه باشد. اگر در حین مداخله نیاز به افشای اطلاعات به شخص ثالث باشد (مثلا به دلیل خطر برای مراجع یا دیگران یا الزام قانونی)، مددکار باید کمترین میزان اطلاعات لازم را افشا نماید و مراجع را در جریان بگذارد اگر امکان دارد.
اجتناب از تعارض منافع
تعارض منافع زمانی رخ می دهد که منافع شخصی، مالی یا حرفه ای مددکار با منافع مراجع همزمان باشند یا در تضاد باشند. مددکار باید مراقب باشد که منافع شخصی خود را اولویت ندهد. اگر تعارض منافع وجود دارد یا ممکن است وجود داشته باشد، مددکار باید آن را شناسایی و مراجع را مطلع کند و در صورت لزوم از ادامه رابطه در آن موقعیت صرف نظر کند یا تدابیری برای حداقل کردن اثر سوء اتخاذ نماید.
همچنین باید از روابط دوگانه (dual relationships) یا چندگانه با مراجع که ممکن است باعث سوء استفاده، ابهام مرزها یا اختلال در قضاوت مددکار شود، پرهیز گردد. اگر به هر دلیلی رابطه دوگانه ناگزیر باشد، باید مرزها شفاف و فرهنگ پذیر تعیین شود.
محدودیت نقش، قطع خدمات و ارجاع
مددکار باید بداند که در چه زمانی باید رابطه حرفه ای را خاتمه دهد یا مراجع را به فرد یا نهاد دیگری ارجاع دهد. اگر مددکار احساس کند که توان ادامه مداخله را ندارد یا مداخله او موثر نیست، باید درباره قطع یا انتقال خدمات با مراجع گفتگو کند و ترتیبی دهد که مراجع آسیب نبیند.
قطع ناگهانی خدمات بدون اطلاع یا بدون فراهم کردن گزینه جایگزین، ممکن است برای مراجع زیان آور باشد و به اخلاق حرفه ای لطمه بزند. مددکار باید مراقب باشد که قطع مداخله نه به دلیل مصلحت شخصی بلکه با اولویت مراجع انجام شود.
ساختار اخلاقی و چارچوب تصمیم گیری در مددکاری اجتماعی
داشتن اصول اخلاقی کافی نیست؛ مددکار باید قابلیت تحلیل موقعیت های پیچیده اخلاقی و اتخاذ تصمیمات اخلاقی را داشته باشد. برای این منظور، چارچوب ها و فرآیندهای تصمیم گیری اخلاقی پیشنهاد شده اند که به مددکار کمک می کنند تا در موقعیت دشوار بتواند انتخاب معقول تری داشته باشد.
یکی از مدل های شناخته شده برای تحلیل مسائل اخلاقی «مدل تصمیم گیری اخلاقی» است. این مدل معمولا شامل مراحل زیر است:
1. تشخیص مسئله اخلاقی: اینکه آیا وضعیت فعلی یک مسئله اخلاقی است یا خیر، یعنی اینکه آیا دو یا چند اصل اخلاقی در آن در تضاد هستند.
2. جمع آوری اطلاعات و داده ها: بررسی واقعیت ها، زمینه ها، سوابق، اطلاعات قانونی، امکانات و محدودیت ها.
3. تحلیل ارزش ها و اصول دخیل: تشخیص اینکه کدام ارزش ها و اصول در موقعیت دخیل هستند (مثلا احترام به اراده مراجع، حفظ حریم خصوصی، مصلحت عمومی).
4. انتخاب گزینه های ممکن: تعیین راه حل های قابل اجرا و تحلیل مزایا و معایب هر گزینه.
5. ارزیابی گزینه ها از منظر اخلاقی: سنجش اینکه کدام گزینه کمترین تضییع ارزش ها را دارد و بهترین توازن را میان اصول برقرار می کند.
6. تصمیم و اجرا: انتخاب گزینه مناسب و به اجرا گذاشتن آن.
7. بازبینی و بازخورد: بررسی آثار اجرا، بازبینی تصمیم در صورت نیاز و یادگیری از تجربه.
در این فرآیند، تفکر انتقادی، خودآگاهی (reflection) بر ارزش ها و سوگیری های شخصی، و مشورت با همکاران یا ارزیابان اخلاقی اهمیت زیادی دارد.
یکی از مدل های کلاسیک تصمیم گیری اخلاقی، مدل «پاتر باکس» است که چهار مولفه دارد: حقایق، ارزش ها، اصول اخلاقی و وفاداری ها ( loyalties ). با استفاده از این مدل، مددکار می تواند در هر موقعیت مسئله را از این چهار منظر بسنجد و ترکیب متوازن تری از دلایل و ملاحظات را انتخاب کند.
علاوه بر مدل های کلی، در زمینه مددکاری اجتماعی گاهی چارچوب های خاصی پیشنهاد می شوند که ویژگی های حرفه را در نظر می گیرند. به عنوان مثال، در مواردی که سوالات فرهنگی، نابرابری ساختاری یا تعارض نقش با الزامات قانونی وجود دارد، مددکار ممکن است از چارچوب های مداخله انتقادی یا رویکرد ضد سرکوب (anti-oppressive practice) استفاده کند. در این رویکردها، مددکار ضمن توجه به فرد، به ساختارهای قدرت و نابرابری در جامعه نیز توجه می کند و موضعی انتقادی اتخاذ می کند.
به عبارت دیگر، علاوه بر نگاه ریز به مراجع، نگاه کلان اجتماعی نیز باید در تصمیم گیری اخلاقی لحاظ شود: آیا این مداخله باعث تقویت نابرابری ساختاری نمی شود؟ آیا مراجع در چارچوب قدرت و نفوذ اجتماعی مورد استثمار قرار نمی گیرد؟
چالش های عملی در اخلاق مددکاری اجتماعی
در میدان عمل، مددکار با چالش ها و موقعیت هایی مواجه می شود که اصول اخلاقی ممکن است با هم در تضاد قرار گیرند یا با محدودیت های سازمانی یا قانونی مواجه شوند. در این بخش مهم ترین چالش ها و راهکارهایی که مددکار می تواند در مواجهه با آنها به کار گیرد را بررسی می کنم.
تضاد میان منافع مراجع و الزامات قانونی / سازمانی
گاهی مددکار در وضعیتی قرار می گیرد که منافع مراجع مستقیما با قانون یا دستور سازمانی در تضاد قرار دارد. به عنوان مثال، مراجع ممکن است درخواست اطلاعاتی کند که قانون یا سازمان اجازه افشای آن را نمی دهد، یا قانون الزامی کند که مددکار گزارش دهد در مورد خشونت یا تهدید به خودکشی، حتی اگر مراجع تمایلی به این گفته نداشته باشد.
در این مواقع مددکار باید با دقت تعادل میان اصول اخلاقی (وفاداری به مراجع، حفظ اعتماد) و الزامات قانونی (حفاظت از جان یا رفاه عمومی) برقرار کند. راهکار آن است که پیش از اقدام، مراجع را در جریان محدودیت های قانونی قرار دهد، امکان اعتراض یا گفتگو فراهم کند و تنها در صورتی اقدام به افشا یا گزارش نماید که خشونی یا خطری جدی وجود داشته باشد. در بسیاری از کدهای اخلاق مددکاری اجتماعی ذکر شده است که «مسئولیت مددکار به مراجع در بیشتر موارد مقدم است، مگر در شرایطی که قانون یا حکم قضایی در تضاد باشد.
مرزهای حرفه ای و روابط دوگانه
یکی از دشواری های عملی مهم، تعیین مرزهای حرفه ای در رابطه با مراجع است. گاهی ممکن است مددکار مراجع را در محیط اجتماعی دیگر ملاقات کند (مثلا همسایه، دوست مشترک) یا در فضای مجازی با مراجع ارتباط برقرار شود. این نوع روابط می تواند منجر به تعارض نقش، سوء تعبیر، اختلال در قضاوت یا اختلال در ارتباط حرفه ای گردد.
مددکار باید به طور دقیق حدود رابطه را تعیین کند، در صورت لزوم مراجع را مطلع کند، از پذیرش هدایا یا امتیازات شخصی از مراجع بپرهیزد، و اگر ارتباط دوگانه اجتناب ناپذیر باشد، مرزها را به صورت شفاف و مستند بیان نماید. همچنین باید در فضای مجازی مراقب باشد که انتشار اطلاعات یا برقراری ارتباط غیررسمی سبب اختلال در رابطه حرفه ای نشود.
فشار سازمانی و محدودیت منابع
اکثر مددکاران اجتماعی در دستگاه ها یا سازمان هایی فعالیت می کنند که دارای ساختار سلسله مراتبی، محدودیت بودجه، سیاست های اداری و اهداف سازمانی خاص هستند. گاهی فشار سازمانی برای انجام مداخلات خاص یا کم هزینه تر باعث می شود که مددکار نتواند بهترین گزینه اخلاقی را انتخاب کند یا مجبور باشد بین نقش سازمان و منافع مراجع بینشی اتخاذ کند.
برای مواجهه با این چالش، مددکار باید شفاف باشد، در میز گفتگو با مدیران نماینده مراجع باشد، دلایل اخلاقی انتخاب های خود را مستند کند، تلاش کند تا مدیران و سازمان را قانع نماید و اگر در موارد بحرانی مجالی برای انتخاب ندارند، مستند به کد اخلاقی و اصول حرفه ای، اقدام خود را شرح دهد.
محدودیت های فرهنگی، زبانی و تفاوت های ارزشی
در کار مددکاری اجتماعی، بسیار پیش می آید مددکار و مراجع از زمینه های فرهنگی، زبانی، ارزشی یا دینی متفاوتی باشند. ممکن است مراجع انتظاراتی داشته باشد که از نگاه مددکار غیراخلاقی یا ناکارآمد به نظر برسد، یا روش مداخله ای که برای مددکار پذیرفته است، برای مراجع غیرفرمند یا بی تناسب باشد.
در این شرایط، مددکار باید با حس فروتنی فرهنگی یا «رعایت فروتنی فرهنگی» (cultural humility) برخورد کند، یعنی بپذیرد که او کامل نیست، مراجع از تجربه زیستی خود آگاهی دارد، و باید با احترام و گفتگو به تفاوت ها توجه کند. تعامل با مراجع در چارچوب مشارکت، شنیدن دیدگاه او، و انعطاف در مداخلات لازم است.
اگر مداخله ای به فرهنگ مراجع لطمه بزند یا از دید مراجع ناسازگار باشد، ممکن است اثر معکوس بگذارد.
مددکار باید قبل از هر مداخله، زمینه فرهنگی مراجع را بررسی کند، به تفاوت های ارزشی احترام بگذارد، و اگر نیاز باشد در مورد تفاوت ها با مراجع گفتگو کند.
ابهام و شک در قضاوت اخلاقی
گاهی شرایط به گونه ای است که هیچ گزینه ای کاملا درست یا بدون مشکل اخلاقی نیست. مثلا در شرایط بحران یا اضطرار، یا در مواردی که منابع محدود هستند، مددکار ممکن است بین «کمی کردن به بخشی از کمک» یا «ریسک بیشتر» انتخاب کند. در این موقعیت ها شک و تردید طبیعت قضیه است و انتظار اینکه تصمیمی بدون نقص اتخاذ شود منطقی نیست.
در چنین مواردی مددکار باید شفاف و واقع بین باشد، از مشورت استفاده کند، مستندسازی کند، پذیرای بازنگری باشد، و پس از اجرای تصمیم، عواقب آن را ارزیابی و در صورت لزوم اصلاح نماید.
نقش اخلاق در مراحل مداخله مددکاری اجتماعی
اخلاق حرفه ای در هر مرحله از فرایند مددکاری – از تماس اولیه تا خاتمه رابطه – نقش دارد. در این بخش، به مرور اجمالی این مراحل و مفاهیم اخلاقی مرتبط می پردازم.
مرحله ارزیابی و شناخت (Assessment)
در مرحله شناخت مراجع و جمع آوری داده ها، مددکار باید مراقب باشد که سوالات حساس را با احترام مطرح کند، از مراجع اجازه بگیرد، شفاف درباره هدف پرسش ها توضیح دهد و اطلاعات لازم را با اطلاع مراجع جمع کند. نباید وارد حریم خصوصی بی مورد شود یا مراجع را مجبور به افشای داده هایی نماید که مایل نیست. همچنین هر اطلاعاتی که جمع می شود باید با اجازه مراجع و با رعایت محرمانگی نگهداری شود.
در جمع آوری داده ها باید دقت شود که داده ها به شیوه ای غیرجانبدارانه جمع شوند و سوگیری شخصی مددکار در سوالات یا تحلیل داده ها کنترل شود.
برنامه ریزی مداخله (Planning)
در مرحله طراحی مداخله، مددکار باید مراجع را مشارکت دهد، گزینه ها را شفاف توضیح دهد، محدودیت ها و ریسک ها را بازگو کند، و در تصمیم گیری مداخله حق انتخاب مراجع را محترم بداند. همچنین باید گزینه های جایگزین را بررسی کند و بهترین گزینه را با توجه به اصول اخلاقی و محدودیت های عملی انتخاب نماید.
برای مثال اگر مراجع تمایلی به مداخله ای خاص دارد یا نگران عوارضی است، مددکار باید آن را بشنود و گزینه ای دیگر یا تعدیل مداخلات پیشنهاد دهد.
اجرا (Intervention)
در اجرای مداخله نیز مددکار باید همواره مراقب رفتار خود باشد: اعمالش مطابق برنامه و با احترام باشد، وعده هایی که داده است وفا کند، مراجع را در جریان پیشرفت قرار دهد، تغییرات را اطلاع دهد و تعامل را حفظ نماید. اگر در اجرای مداخله به مشکلی برخورد، باید مراجع را درگیر کند و با شفافیت تصمیمات تغییر را با او بررسی نماید.
در صورت بروز خطا یا تاخیر، مددکار باید مسئولیت بپذیرد، آن را به مراجع توضیح دهد و راه جبران یا اصلاح پیشنهاد دهد.
ارزیابی و بازخورد (Evaluation)
پس از اجرای مداخله، لازم است مددکار و مراجع با هم ارزیابی کنند: آیا اهداف محقق شدند؟ آیا عوارض جانبی داشت؟ آیا مداخله به خواست مراجع پاسخ داد؟ اگر نتایج مطلوب نبود، باید بازبینی کنند و در صورت نیاز اصلاح نمایند. در این مرحله اخلاق ایجاب می کند نتایج به صورت واقعی گزارش شود، نه به صورت تزئین شده یا اغراق آمیز.
اگر بخشی از اهداف محقق نشده یا مراجع خواست تغییر دهد، مددکار باید انعطاف نشان دهد و برنامه را تعدیل نماید.
خاتمه و انتقال (Termination / Referral)
وقتی مداخله به پایان می رسد یا مددکار تشخیص می دهد که باید مراجع را به فرد یا نهاد دیگری ارجاع دهد، باید این مرحله با حساسیت اخلاقی انجام شود. مراجع باید در جریان باشد، دلایل خاتمه یا انتقال را بفهمد، گزینه های بعدی را بشناسد و در فرآیند انتخاب جایگزین شرکت کند. انتقال باید به نحوی انجام شود که مراجع احساس ترک شدگی نکند.
اگر مددکار دیگر توان ادامه کار را ندارد یا شرایطی پیش آمده که ادامه کمک امکان پذیر نیست، باید این موضوع را روشن کند و ترتیبی دهد که مراجع در مسیر دیگری حمایت شود.
مزایا و محدودیت های اخلاق حرفه ای در مددکاری
نگاهی به مزایا و محدودیت های اخلاق حرفه ای می تواند به درک واقع بینانه تر از نقش آن کمک کند.
مزایا
* اعتماد مراجع را تقویت می کند و رابطه کاری موثرتری ایجاد می کند.
* صفوف تصمیم گیری مددکار را روشن تر می سازد و از سردرگمی در موقعیت های دشوار جلوگیری می کند.
* اعتبار حرفه را ارتقا می دهد و استانداردی عمومی برای رفتار مددکاران ایجاد می کند.
* به مددکار امنیت روانی می دهد که در چارچوبی اخلاقی عمل می کند و اگر انتقاد یا شکایتی پیش آید، مستندات اخلاقی دارد.
* موجب بازتاب و رشد حرفه ای مددکار می گردد چون مددکار همواره به خودآزمایی و ارتقاء اخلاقی تشویق می شود.
محدودیت ها و موانع
* اخلاق حرفه ای نمی تواند همه موقعیت های متفاوت و پیچیده را پیش بینی کند.
* گاهی اصول اخلاقی با هم برخورد می کنند و هیچ راه حلی کامل وجود ندارد.
* محدودیت های سازمانی، فشار منابع، سیاست های اداری یا قوانین ممکن است امکان عمل اخلاقی کامل را سلب کنند.
* گاهی مددکار درگیر تعارض نقش باشد و تحت فشار قرار گیرد که از منظری غیراخلاقی عمل کند.
* اختلافات فرهنگی و ارزشی میان مددکار و مراجع ممکن است پیچیدگی های اخلاقی ایجاد کند که اخلاق حرفه ای به تنهایی جوابگو نیست.
با آگاهی از این محدودیت ها، مددکار باید همواره دانش، مهارت و انعطاف داشته باشد تا بتواند میان اصول اخلاقی و واقعیت های میدان عمل تعادلی برقرار کند.
توصیه ها و راهبردها برای تقویت اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی
برای آنکه اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی تبدیل به بخشی جدانشدنی از رفتار و فرهنگ حرفه شود، می توان توصیه ها و راهبردهایی را به کار گرفت:
۱. آموزش اخلاق حرفه ای: در دوره های دانشگاهی و تربیت مددکارانی که وارد عرصه عمل می شوند، باید مباحث اخلاق حرفه ای به صورت کاربردی و موردی تدریس شود تا مددکار از نخستین روزها با چالش های اخلاقی آشنا باشد.
۲. گفتگو و مشورت اخلاقی: در شرایط دشوار، مددکاران باید فرصت داشته باشند با همکاران، مشاوران اخلاق یا نهادهای اخلاقی درون سازمانی گفتگو کنند. تبادل نظر و مشورت می تواند دیدهای تازه و راهکارهایی که به چشم مددکار خطور نکرده، ارائه دهد.
۳. تشکیل کمیته یا مرجع اخلاقی در سازمان: سازمان هایی که مددکاری اجتماعی دارند می توانند کمیته ای مستقل برای بررسی مسائل اخلاقی داشته باشند تا مددکاران بتوانند با اطمینان در مواقع دشوار به آنها رجوع کنند.
۴. مستندسازی اخلاقی: مددکار باید تصمیمات اخلاقی مهم، دلایل انتخاب یک گزینه، فرآیند مشورت و بازتاب انجام شده را مستند کند. این کار نه تنها برای شفافیت مفید است بلکه کمک می کند در آینده بازبینی و یادگیری صورت گیرد.
۵. فرهنگ سازمانی حامی اخلاق: سازمان باید فضایی ایجاد کند که اخلاق حرفه ای در آن ارزش داشته باشد، از خطاها پشتیبانی شود، انتقادات سازنده پذیرفته شود و مددکاران تشویق شوند تا رفتار اخلاقی را در عمل حفظ کنند.
۶. بازتاب حرفه ای (Reflection): مددکار باید به طور منظم عملکرد خود را بازبینی کند، نقاط ضعف و قوت اخلاقی را دریابد، سوگیری های شخصی را شناسایی کند و در جهت رشد اخلاقی گام بردارد.
۷. به روزرسانی کدهای اخلاقی: با گذر زمان، فناوری، تغییرات اجتماعی و فرهنگی ممکن است مسائلی مطرح شوند که در کدهای اخلاقی قدیمی نیامده باشند (مثلا مداخله الکترونیکی، حریم مجازی، داده های دیجیتال). لذا کد اخلاقی باید بازبینی شود تا با واقعیت جدید همخوانی داشته باشد.
۸. ظرفیت سازی در مهارت های میان فردی: توانایی گوش دادن فعال، همدلی، مدیریت تضاد، مذاکره و ارتباط فرهنگی موثر می تواند به مددکار کمک کند تا در موقعیت های اخلاقی پیچیده بهتر عمل کند.
اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی نه تنها امری آرمانی بلکه ضرورتی عملی و انکارناپذیر است. مددکار اجتماعی که به اصول اخلاقی احترام نگذارد، در معرض کاهش اعتماد مراجعان، مخاطره اخلاقی، تضاد نقش، سستی اعتبار حرفه ای و عملکرد ناکارآمد قرار می گیرد. در عین حال، اخلاق حرفه ای به مددکار چارچوبی می دهد تا در موقعیت های دشوار تصمیم بگیرد، تعارض ها را مدیریت کند، رفتار خود را بهبود دهد و سطح حرفه ای خود را ارتقاء دهد.
تحلیل جامع اخلاق حرفه ای در مددکاری شامل شناخت اصول اخلاقی، چارچوب های تصمیم گیری، درک چالش های عملی، و راهبردهایی برای نهادینه کردن اخلاق در عمل حرفه ای است. اگرچه اخلاق حرفه ای کامل و بدون نقص نیست و همواره با محدودیت مواجه است، اما اگر با آگاهی، مشورت، بازتاب و پشتیبانی سازمانی همراه شود، می تواند نقطه عطفی در کیفیت خدمات اجتماعی باشد.