ربع رشیدی؛ نجات آخرین بازمانده بزرگ ترین دانشگاه باستانی جهان

---

 

رئیس جمهور، دکتر مسعود پزشکیان، با تاکید بر اهمیت تاریخی ربع رشیدی در تمدن ایران، احیای این مجموعه ۷۵۰ ساله را گامی اساسی برای بازآفرینی شکوه علمی و فرهنگی کشور دانست و خواستار هم افزایی ملی و جهانی برای حفظ این میراث ارزشمند شد.

ربع رشیدی، گنجینه ای ۷۵۰ ساله در تبریز، روزگاری بزرگ ترین دانشگاه باستانی جهان بود. این مجموعه در سال ۷۰۰ هجری قمری (حدود ۱۳۰۰ میلادی) به دستور رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر ایلخانی، تاسیس شد و بیش از ۶,۰۰۰ دانش پژوه از چین، هند، خلیج فارس و آسیای میانه را میزبانی کرد. با کتابخانه ای حاوی ۶۰,۰۰۰ نسخه خطی، رصدخانه پیشرفته، بیمارستان و کارگاه های آموزشی، ربع رشیدی به هفت زبان پارسی، عربی، ترکی، چینی، هندی، مغولی و عبری دانش را ترویج می داد. این مجموعه نه تنها با نالاندای هند و بیت الحکمه بغداد هم تراز بود، بلکه به دلیل تنوع زبانی و بین المللی اش بی همتا به شمار می رفت. اما امروز، این میراث جهانی در اثر بلایای طبیعی، تخریب انسانی و بی توجهی در آستانه نابودی کامل قرار دارد.

ربع رشیدی؛ نجات آخرین بازمانده بزرگ ترین دانشگاه باستانی جهان

بیش از ۷۰ درصد ساختارهای ربع رشیدی ویران شده است. باران های سالانه و سیلاب های فصلی تبریز پی های سنگی آن را سست کرده اند و زلزله بزرگ سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۷۸۰ میلادی) بخش های وسیعی را تخریب کرده است. عوامل انسانی نیز آسیب های جدی وارد کرده اند. برداشت غیرمجاز مصالح برای ساخت وسازهای محلی و احداث بیش از ۵۰ بنای غیرمجاز در حریم ۵ هکتاری، این مجموعه را در تنگنا قرار داده است. توسعه بی رویه شهری در منطقه باغمیشه تبریز، حفاظت از این اثر را دشوارتر کرده است. بهرام عجورلو، باستان شناس ارشد پروژه ربع رشیدی، اظهار می کند: «کاوش ها بناهایی عظیم را نمایان کرده، اما ادامه تخریب ها این میراث را در معرض خطر جدی قرار داده است.» مرتضی آبدار، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی، نیز هشدار می دهد: «برنامه ریزی برای کاوش های جدید انجام شده، اما کمبود منابع مالی و نیروی متخصص، پیشرفت را کند کرده است.»

نابودی ربع رشیدی غیرقابل تصور، اما قابل پیشگیری است. در دهه ۱۹۶۰، معبد ابوسمبل در مصر با همکاری یونسکو و حمایت مالی بین المللی از غرق شدن نجات یافت و به مکانی امن منتقل شد. در ایران، تخت جمشید با مرمت های مداوم و پشتیبانی جهانی به نماد استقامت فرهنگی تبدیل شده است. این نمونه ها نشان می دهند که با اراده جمعی، ربع رشیدی نیز می تواند احیا شده و در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گیرد.

فریاد ربع رشیدی؛ بزرگ ترین دانشگاه باستانی جهان در خطر نابودی

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۳، با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز، چهار فصل کاوش باستان شناسی در محدوده ۵ هکتاری ربع رشیدی انجام داده است. این کاوش ها بقایای دیوارها، بخش هایی از کتابخانه و کارگاه های آموزشی را آشکار کرده و اطلاعات ارزشمندی برای حفاظت آینده فراهم آورده است. نصب فنس های موقت و تابلوهای هشدار نیز آغاز شده، اما این اقدامات ناکافی اند. آزادسازی حریم ۵ هکتاری نیازمند بودجه ای بالغ بر ۱۰۰ میلیارد تومان است که تامین آن در شرایط کنونی دشوار به نظر می رسد. وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، می گوید: «کاوش ها اطلاعات مهمی ارائه کرده اند، اما مشکلات حریم و کمبود منابع مالی، سرعت پیشرفت را کاهش داده است.» مهرداد عظیمی، مدیرعامل انجمن مرمت آذربایجان شرقی، هشدار می دهد: «بدون مطالعات جامع و برنامه ای مدون، ربع رشیدی در معرض فراموشی کامل است.» فقدان آگاهی عمومی و نبود طرح جامع حفاظت، تلاش ها را پراکنده کرده است.

ربع رشیدی بخشی از هویت فرهنگی تبریز است. حسینی، معلم تاریخ در باغمیشه، می گوید: «وقتی برای دانش آموزان از عظمت ربع رشیدی می گویم، چشمانشان از افتخار می درخشد. این میراث باید برای نسل های آینده حفظ شود.» این پیوند عمیق جامعه محلی با ربع رشیدی، ضرورت افزایش آگاهی عمومی را برجسته می کند. در زمان خود، ربع رشیدی با دانشگاه الازهر در قاهره و دانشگاه های اولیه بولونیا و پاریس قابل مقایسه بود، اما تنوع زبانی و حضور دانش پژوهان از سراسر جهان، آن را به مرکزی بی نظیر تبدیل کرده بود. این جایگاه، اهمیت حفاظت و ثبت جهانی آن را دوچندان می کند.

تبریز در آزمون تاریخ؛ آیا ربع رشیدی احیا خواهد شد؟

چشم انداز رئیس جمهوری برای نجات ربع رشیدی

رئیس جمهور، دکتر مسعود پزشکیان، ربع رشیدی را نمادی از نظام علمی پیشرفته ایران توصیف کرد و احیای آن را گامی برای تقویت هویت فرهنگی و علمی کشور دانست. وی تاکید کرد که این مجموعه باید به موزه ای دانشگاهی تبدیل شود و با رعایت حقوق ساکنان محلی، طرحی جامع برای احیای آن اجرا گردد. این حمایت، لزوم اقدامات فوری برای نجات ربع رشیدی را تقویت می کند. این چشم انداز، راهکارهایی مانند ثبت جهانی یونسکو و توسعه سایت گردشگری را به اولویت های ملی تبدیل می کند.

برای نجات ربع رشیدی، مجموعه ای از اقدامات ضروری است. نخست، پیگیری ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو تا سال ۱۴۰۵ می تواند منابع مالی و فنی بین المللی را جذب کند، مشابه تجربه معبد ابوسمبل. تامین بودجه ۱۰۰ میلیارد تومانی از سوی وزارت میراث فرهنگی برای آزادسازی حریم و مرمت اضطراری نیز حیاتی است. تسریع در فصل پنجم کاوش های باستان شناسی با بودجه ۵ میلیارد تومانی و تاسیس مرکز پژوهشی ربع رشیدی در تبریز، به مستندسازی و حفاظت علمی کمک خواهد کرد. در حوزه مدیریت شهری، توقف فوری ساخت وسازهای غیرمجاز با همکاری شهرداری تبریز و تدوین طرح جامع حفاظت تا پایان سال ۱۴۰۴، اقدامات پراکنده را هدفمند می کند. برای جلب مشارکت اجتماعی، راه اندازی کمپین #SaveRabRashidi با هدف یک میلیون بازدید، تولید مستند ۳۰ دقیقه ای و برگزاری جشنواره فرهنگی سالانه برای ۵,۰۰۰ دانش آموز تبریزی، آگاهی عمومی را افزایش خواهد داد. سرمایه گذاری ۲۰ میلیارد تومانی برای تبدیل ربع رشیدی به سایت گردشگری فرهنگی با تابلوهای سه زبانه، می تواند سالانه ۵۰,۰۰۰ گردشگر جذب کند، مشابه تخت جمشید. برگزاری کارگاه های آموزشی برای ساکنان باغمیشه و تورهای رایگان برای دانش آموزان، حس مالکیت جامعه محلی را تقویت می کند.

نجات ربع رشیدی؛ فراخوانی برای حفظ گنجینه بشری

ربع رشیدی، نماد شکوه علمی و فرهنگی ایران، میراثی متعلق به کل بشریت است. بی توجهی به آن، نسل های آینده را از یکی از درخشان ترین فصل های تاریخ علم محروم خواهد کرد. از دولت، شهرداری تبریز، سازمان یونسکو، فعالان فرهنگی و مردم دعوت می شود با حمایت مالی، رسانه ای و مشارکت در کمپین #SaveRabRashidi، در نجات این گنجینه سهیم شوند. سازمان یونسکو با پشتیبانی فنی و مالی، مشابه تجربه معبد ابوسمبل، می تواند نقش کلیدی در احیای این میراث ایفا کند. تجربه های جهانی نشان داده است که با همکاری، می توان ربع رشیدی را احیا کرد. بیایید صدای این دانشگاه ۷۵۰ ساله را به گوش جهان برسانیم و آن را برای آیندگان حفظ کنیم.

*نویسنده: موسی کاظم زاده؛ قابل دسترسی هم در سایت بازار تبریز آنلاین

https://bazartabrizonline.ir