مهندسی ارزش؛ تثبیت جایگاه مهندسی در حوزه های عمرانی

به قلم :مهندس هادی 

چکیده

مهندسی ارزش به عنوان یک رویکرد نظام مند در مدیریت پروژه های عمرانی، نه تنها ابزاری برای کاهش هزینه ها و ارتقای کیفیت است، بلکه می تواند عاملی برای تثبیت جایگاه حرفه ای و اجتماعی مهندسان در فرآیندهای تصمیم گیری باشد. در شرایطی که بازار ساخت وساز ایران و بسیاری از کشورهای درحال توسعه با چالش های متعددی همچون پیمانکارمحوری، مناقصه های ارزان محور، و فشارهای اقتصادی – سیاسی بر کیفیت پروژه ها مواجه اند، مهندسی ارزش قادر است با اتکا به تحلیل کارکردی و مدیریت چرخه عمر پروژه، از جایگاه مهندسان به عنوان تصمیم سازان کلیدی دفاع کند. این مقاله با نگاهی تحلیلی و تطبیقی، جایگاه مهندسی ارزش را در تثبیت مرجعیت مهندسان در پروژه های عمرانی بررسی می کند و با مرور نمونه های بین المللی و تحلیل وضعیت ایران، راهکارهایی برای نهادینه سازی این رویکرد ارائه می دهد.

مقدمه

در دنیای امروز، پروژه های عمرانی نه تنها به عنوان فعالیت های اقتصادی مطرح اند، بلکه دارای ابعاد اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی نیز هستند. مهندسان، به عنوان بازیگران اصلی این پروژه ها، همواره با چالش کاهش نقش و نفوذ حرفه ای خود در برابر فشارهای مالی و سیاسی مواجه بوده اند. در ایران، طی دهه های اخیر، ساختارهای قراردادی و مناقصه ای موجب شده اند که بهای کمترین هزینه اولیه به جای بیشترین بهره وری چرخه عمر اولویت یابد. نتیجه این روند، کاهش کیفیت ساخت، افزایش هزینه های بهره برداری و تضعیف جایگاه مهندسان بوده است.

مهندسی ارزش (Value Engineering – VE) با رویکردی نظام مند، تلاش می کند این روند را اصلاح کند. هدف آن، ایجاد تعادل بین کارکرد، کیفیت و هزینه در تمام مراحل پروژه است. در واقع، مهندسی ارزش نه تنها یک ابزار اقتصادی، بلکه ابزاری برای دفاع از نگاه مهندسی و علمی در پروژه ها است. این مقاله تلاش دارد نشان دهد که چگونه مهندسی ارزش می تواند نقش راهبردی در تثبیت جایگاه مهندسی در حوزه های عمرانی ایفا کند.

۱. جایگاه اجتماعی و نهادی مهندسی در پروژه های عمرانی

۱–۱. نگاه تاریخی

در گذشته، مهندسان به عنوان طراح و ناظر اصلی پروژه های عمرانی، نقشی بی بدیل داشتند. تصمیمات آنان معیار اصلی کیفیت و ایمنی پروژه ها به شمار می رفت. اما با گذر زمان و افزایش ابعاد اقتصادی پروژه ها، تمرکز به سمت پیمانکاران و سرمایه گذاران تغییر یافت.

۱–۲. چالش های امروز ایران

• پیمانکارمحوری: بسیاری از پروژه ها به جای آنکه مبتنی بر مطالعات مهندسی آغاز شوند، با محوریت کمترین قیمت پیشنهادی پیمانکار پیش می روند.
• ضعف ضمانت های اجرایی قوانین مهندسی: مصوبات نظام مهندسی یا آیین نامه های شهرداری ها در بسیاری موارد ضمانت اجرایی کافی ندارند.
• کاهش اعتماد عمومی به مهندسان: در مواردی، جامعه مهندسی به عنوان هزینه زا و نه ارزش آفرین دیده می شود.

۱–۳. مقایسه با کشورهای پیشرفته

در کشورهایی مانند آلمان و ژاپن، جایگاه مهندسان همچنان به عنوان تصمیم ساز حفظ شده است. دلیل آن، الزام قانونی به اجرای مطالعات مهندسی ارزش و شفافیت فرآیندهای مناقصه است.

۲. مهندسی ارزش به عنوان ابزار تثبیت جایگاه حرفه ای مهندسان

مهندسی ارزش بر پایه تحلیل کارکردی عمل می کند؛ یعنی هر تصمیم بر اساس میزان تحقق کارکرد موردنیاز و هزینه مرتبط با آن ارزیابی می شود. این رویکرد مزایای زیر را برای مهندسان ایجاد می کند:

• مستندسازی علمی تصمیمات: مهندسان می توانند انتخاب های خود را با تحلیل هزینه – کارکرد اثبات کنند.
• کاهش فشار پیمانکاران و سرمایه گذاران: با وجود چارچوب VE، کاهش کیفیت به بهانه کاهش هزینه به سادگی امکان پذیر نیست.
• ارتقای نقش مشاوران مهندسی: مهندسان از مجریان صرف به تصمیم سازان کلیدی ارتقا می یابند.

۳. مهندسی ارزش و فرآیندهای قانونی و قراردادی

۳–۱. ورود به اسناد مناقصه

در بسیاری از کشورها، مانند ایالات متحده، انجام مطالعات مهندسی ارزش برای پروژه های بالای یک سقف مالی مشخص، الزامی است. این الزام قانونی موجب می شود نقش مهندسان در فرآیندهای مناقصه تقویت شود.

۳–۲. شفافیت و کاهش فساد

استفاده از مهندسی ارزش باعث می شود فرآیند تصمیم گیری از حالت سلیقه ای خارج شده و به مستندات فنی و اقتصادی وابسته شود. در نتیجه، امکان بروز فساد یا تصمیم های غیرعلمی کاهش می یابد.

۳–۳. مطالعه موردی: پروژه های عمرانی در کره جنوبی

کره جنوبی از دهه ۱۹۹۰ میلادی، مهندسی ارزش را در تمام پروژه های دولتی الزامی کرد. این اقدام باعث شد مهندسان نقش محوری در تصمیم سازی های پروژه ای پیدا کنند و کیفیت ساخت وساز به شکل محسوسی افزایش یابد.

۴. مهندسی ارزش و سرمایه اجتماعی مهندسان

مهندسان در بسیاری از کشورها با چالش کاهش اعتماد عمومی مواجه اند. به کارگیری VE می تواند این تصویر را تغییر دهد:

• نمایش نقش واقعی مهندسان در کاهش هزینه های چرخه عمر
• افزایش کیفیت و ایمنی پروژه ها که مستقیما بر زندگی شهروندان اثرگذار است
• ارتقای جایگاه اخلاقی و اجتماعی مهندسان به عنوان مدافعان منافع عمومی

۵. بومی سازی مهندسی ارزش در ایران

۵–۱. موانع فرهنگی و سازمانی

• مقاومت سازمان ها در برابر تغییر
• کمبود آموزش کافی در زمینه مهندسی ارزش
• نبود الزام قانونی در پروژه های عمرانی کشور

۵–۲. ضرورت بازنگری در قوانین

بازنگری در نظام فنی و اجرایی کشور و الزام به انجام مطالعات VE در پروژه های بزرگ، گامی حیاتی برای تثبیت جایگاه مهندسی است.

۵–۳. الگوگیری از کشورهای آسیایی

کشورهایی مانند مالزی با شرایط مشابه ایران، توانسته اند با بومی سازی VE، کیفیت ساخت وساز را ارتقا دهند.

۶. نقش دانشگاه ها و آموزش عالی

دانشگاه ها نقشی کلیدی در نهادینه سازی مهندسی ارزش دارند:

• گنجاندن دروس مهندسی ارزش در رشته های عمران و مدیریت پروژه
• ایجاد کارگاه های عملی و پروژه های دانشجویی مبتنی بر VE
• پیوند میان تحقیقات دانشگاهی و پروژه های واقعی عمرانی

۷. آینده پژوهی: مهندسی ارزش و فناوری های نوین

۷–۱. BIM و مهندسی ارزش

مدل سازی اطلاعات ساختمان (BIM) امکان تحلیل هم زمان کارکرد، هزینه و زمان را فراهم می کند و ابزار قدرتمندی برای مهندسی ارزش محسوب می شود.

۷–۲. هوش مصنوعی در VE

با استفاده از هوش مصنوعی، می توان تحلیل های پیچیده هزینه – کارکرد را به سرعت انجام داد و گزینه های بهینه را شناسایی کرد.

۷–۳. اثر بر جایگاه مهندسی

به کارگیری این فناوری ها، نقش مهندسان را از تحلیل گر سنتی به مدیر کلان داده ها و تصمیم ساز ارتقا می دهد.

نتیجه گیری

مهندسی ارزش ابزاری است که می تواند جایگاه مهندسان را در پروژه های عمرانی تثبیت و تقویت کند. این رویکرد با ترکیب منطق اقتصادی، تحلیل فنی و نگاه اجتماعی، از کیفیت پروژه ها دفاع کرده و از هدررفت منابع جلوگیری می کند. تجربه کشورهای پیشرفته نشان می دهد که الزام قانونی به اجرای VE، بهترین راه برای ارتقای جایگاه مهندسان و افزایش اعتماد عمومی به جامعه مهندسی است.

برای ایران نیز، بازنگری در قوانین، تقویت آموزش دانشگاهی و استفاده از فناوری های نوین می تواند زمینه ساز نهادینه سازی این رویکرد شود. در نهایت، مهندسی ارزش نه تنها یک ابزار فنی، بلکه راهبردی برای تثبیت مرجعیت مهندسی در توسعه پایدار کشور است.

منابع پیشنهادی (واقعی)

• Dell’Isola, A. (1997). Value Engineering: Practical Applications for Design, Construction, Maintenance & Operations. RSMeans.
• SAVE International (2015). Value Methodology Standard.
• Shen, Q., & Liu, G. (2003). Critical success factors for value management studies in construction. Journal of Construction Engineering and Management, 129(5), 485–491.
• Jaapar, A., Endut, I. R., Bari, N. A. A., & Takim, R. (2009). The impact of value management implementation in Malaysia. Journal of Sustainable Development, 2(2), 210–219.
• وزارت راه و شهرسازی (۱۳۹۸). آیین نامه نظام فنی و اجرایی کشور. تهران.
• سازمان برنامه و بودجه (۱۴۰۰). دستورالعمل کاربرد مهندسی ارزش در پروژه های عمرانی.