تفنگ برنو؛ سرمایه نمادین ایل بهمئی

مقدمه

تفنگ برنو در میان ایلات و عشایر ایران، به ویژه ایل بهمئی، تنها یک ابزار جنگی یا وسیله دفاعی نبوده است؛ بلکه جایگاهی نمادین، فرهنگی و اجتماعی یافته که حضور آن در زندگی روزمره و آیین های جمعی به وضوح قابل مشاهده است. در گذشته، این تفنگ نه تنها کارکرد عملی در شکار و دفاع داشته، بلکه نماد شجاعت، غیرت و منزلت اجتماعی مردان ایل محسوب می شده است. بااین حال، ورود به عصر مدرن و دیجیتال، همراه با تحولات اجتماعی، سیاسی و حقوقی، نقش و جایگاه این نماد را دگرگون ساخته است. امروزه با محدودیت های قانونی در استفاده از سلاح و خطرات ناشی از تیراندازی در مراسمات، رویکرد جدیدی در ایل بهمئی شکل گرفته است: حضور تفنگ برنو در مراسم عروسی و عزاداری به صورت نمادین و بدون فشنگ.

این تغییر، پرسشی اساسی را پیش می کشد: چگونه یک ابزار مادی، پس از از دست دادن کارکرد عملی، همچنان به عنوان یک سرمایه نمادین در بازتولید هویت جمعی ایفای نقش می کند؟ این مقاله بر آن است تا با تمرکز بر ایل بهمئی، به ویژه مناطق صیدون، دیشموک و لیکک، به بررسی جایگاه نمادین تفنگ برنو در شرایط کنونی بپردازد و نشان دهد که چگونه این شیء فرهنگی، در عین خالی شدن از کارکرد خشونت آمیز، همچنان حامل معنای هویتی و اجتماعی است.

1- مرور مفهومی و پیشینه علمی

در مطالعات انسان شناسی و جامعه شناسی فرهنگی، اشیاء و ابزارها اغلب فراتر از کارکرد مادی خود تحلیل می شوند. پی یر بوردیو مفهوم سرمایه نمادین را برای اشاره به آن دسته از دارایی های اجتماعی به کار می برد که ارزش آن ها نه در کارکرد اقتصادی بلکه در جایگاه فرهنگی و معنایی شان نهفته است. در این چارچوب، تفنگ برنو در ایل بهمئی را می توان به عنوان یک سرمایه نمادین بررسی کرد؛ سرمایه ای که در آیین ها، روابط قدرت و بازتولید هویت ایلی نقش ایفا می کند.

پژوهش های میدانی در میان ایلات جنوب ایران نشان داده اند که اسلحه، گذشته از کاربرد نظامی، بخشی از «زیبایی شناسی ایلی» و نمایش «مردانگی» بوده است. در ایل بهمئی نیز، از دیرباز برنو نشانه ای از منزلت خانوادگی و ابزار دفاع از ناموس و قلمرو تلقی می شده است. بااین حال، تغییرات ساختاری در جامعه ایران، از جمله تمرکز دولت بر کنترل سلاح و گسترش فرهنگ مدرن، موجب شده است تا برنو از عرصه عملی به عرصه نمادین کوچ کند. این گذار از «کاربردی بودن» به «نمادین بودن»، نقطه کانونی بررسی ماست.

2- تحلیل و تبیین

تحلیل جایگاه تفنگ برنو در ایل بهمئی را می توان در چند محور اصلی دسته بندی کرد:

الف) محور تاریخی-کارکردی؛ برنو به عنوان ابزار بقا و دفاع: در گذشته، جغرافیای سخت و کوهستانی مناطق بهمئی، صیدون و دیشموک، ایلات را ناگزیر از اتکا به ابزار دفاعی و شکار می کرد. تفنگ برنو در این زمینه کارکردی اساسی داشت؛ هم در نبردهای ایلی و هم در دفاع از قلمرو و نیز برای تامین غذا از طریق شکار. جایگاه آن در ساختار اجتماعی ایل به گونه ای بود که خانواده هایی که صاحب برنو بودند، نوعی منزلت اجتماعی ویژه کسب می کردند؛ بنابراین در این مرحله، ارزش تفنگ برنو بیشتر کارکردی-ابزاری بود.

ب) محور گذار؛ از ابزار جنگی به نماد منزلت: با گسترش حکومت مرکزی و کنترل روزافزون دولت بر سلاح ها، کارکرد عملی برنو کاهش یافت؛ اما این ابزار همچنان در حافظه جمعی ایل بهمئی به عنوان نماد شجاعت و غیرت باقی ماند. در این دوره، اهمیت برنو بیش از آنکه به توان شلیک وابسته باشد، به معنای فرهنگی و منزلتی آن مربوط می شد. داشتن برنو، نوعی سرمایه نمادین و نشانگر موقعیت فرد و خانواده در ساختار ایلی محسوب می شد.

ج) محور آیینی-فرهنگی؛ حضور در عروسی ها و عزاداری ها: امروزه کارکرد اصلی برنو نه در شکار و دفاع، بلکه در آیین ها و مراسمات ایلی تجلی می یابد. حضور نمادین آن در عروسی ها و عزاداری ها، بدون فشنگ و بدون شلیک، بیانگر بازآفرینی سنت ها در چارچوب مدرن است. این عمل چند معنا دارد: 1. در عروسی: نماد شادی، اقتدار خانوادگی و حضور سنت در کنار جشن های مدرن. 2. در عزاداری: نشانه غیرت ایلی و احترام به متوفی، بدون نیاز به استفاده از خشونت.

این کارکرد آیینی، نشان می دهد که ایل بهمئی توانسته است سنت های خود را بازتعریف کند و آن ها را با الزامات امنیتی و اجتماعی امروز سازگار سازد.

د) محور هویتی-اجتماعی؛ بازتعریف مردانگی و منزلت: یکی از پیامدهای مهم این تحول، بازتعریف مفهوم «مردانگی» در ایل است. در گذشته، مردانگی به توانایی استفاده از برنو و دفاع با آن پیوند خورده بود؛ اما امروز، مردانگی بیشتر در حفظ سنت ها، احترام به نمادها و نشان دادن غیرت فرهنگی معنا پیدا کرده است؛ بنابراین برنو دیگر ابزار قدرت مادی نیست، بلکه حامل قدرت نمادین و بازتولید هویت جمعی است.

ه) محور حقوقی-اجتماعی؛ پاسخ به الزامات مدرن: ممنوعیت تیراندازی در مراسمات و کنترل شدید دولت بر استفاده از سلاح، ایل بهمئی را وادار به تغییر رفتار کرده است. بااین حال، به جای حذف کامل برنو، آن را به شکلی نمادین و بی خطر در آیین ها حفظ کرده اند. این اقدام، نوعی راهبرد فرهنگی برای سازگاری با قوانین مدرن بدون از دست دادن نمادهای سنتی است.

و) محور نسلی-دیجیتال؛ انتقال معنا به نسل جوان: در عصر دیجیتال، نسل جوان ایل بهمئی بیش از آنکه برنو را به عنوان ابزار جنگی بشناسد، آن را در عکس ها، فیلم ها و شبکه های اجتماعی به عنوان نشانه ای از هویت ایلی می بیند. تصاویر نمادین از داماد با برنو بر دوش یا حضور آن در آیین های عزاداری، در فضای مجازی بازنشر می شود و بدین ترتیب معنای فرهنگی برنو به نسل های جدید منتقل می گردد. این نشان می دهد که برنو حتی بدون فشنگ، در بازنمایی دیجیتال هم کارکردی فرهنگی پیدا کرده است.

ز) جمع بندی تحلیلی: تحول برنو از ابزار کارکردی به نماد منزلتی و از آیین فرهنگی به نشانه دیجیتال، یک فرآیند پویا از بازتعریف فرهنگی است. این تغییر نه به معنای کنار گذاشتن سنت، بلکه به معنای سازگار کردن سنت با الزامات مدرن است. در نتیجه، برنو امروز بیش از آنکه یک تفنگ باشد، یک «سرمایه نمادین» است که هویت، منزلت و پیوند نسلی ایل بهمئی را بازتولید می کند.

3- نمونه ها و شواهد کاربردی

یکی از مهم ترین عرصه های حضور تفنگ برنو در زندگی آیینی ایل بهمئی، مراسم عزاداری های سنتیاست. در گذشته، شلیک گلوله های برنو در آیین های سوگواری، نشانه ای از شدت اندوه، احترام به متوفی و نوعی اعلام عمومی فقدان به شمار می رفت؛ اما در دوره معاصر، با توجه به تغییرات قانونی و نیز حساسیت های اجتماعی و امنیتی، شلیک گلوله در چنین مراسمی به طور کامل حذف شده است. آنچه باقی مانده، حمل نمادین تفنگ بی فشنگاست که توسط بستگان نزدیک متوفی یا بزرگان طایفه صورت می گیرد. در واقع، حضور برنو در این مراسم بیش از آنکه کارکرد نظامی داشته باشد، به مثابه سرمایه نمادین و حامل حافظه جمعی ایفای نقش می کند؛ حضوری که یادآور تاریخ مقاومت ایل و درعین حال، پاسداشت احترام به سنت های پیشینیان است.

در مراسم عروسی هانیز وضعیتی مشابه مشاهده می شود. در گذشته، شلیک هوایی با برنو بخشی از آیین شادی و نمایش اقتدار ایلی بود؛ اما امروزه، تیراندازی جای خود را به نمایش نمادین سلاح بدون فشنگداده است. جوانان ایل، به ویژه در منطقه های لیکک، صیدون و دیشموک، هنگام ورود عروس یا در لحظه های اوج شادی، تنها تفنگ را در دست حمل می کنند یا بر دوش می گذارند تا بدین وسیله پیوند خود را با سنت های ایلی به نمایش بگذارند. در واقع، تفنگ در این زمینه بیشتر کارکردی نمایشی و هویتی دارد و نه ابزاری برای قدرت نمایی خشونت آمیز. همین تغییر، نشان دهنده روندی است که طی آن فرهنگ ایلی به فرهنگ مدرن و قانون مند پیوند می خورد، بی آنکه ضرورت های نمادین خود را از دست بدهد.

علاوه بر مراسم شادی و عزا، حضور برنو در مناسبت های عمومی و محلی نیز قابل مشاهده است. برای نمونه، در جشن های سالگردهای ملی همچون 22 بهمن یا آیین های سنتی همچون جشنواره های نوروز، برخی از بزرگان ایل با حمل برنو در کنار لباس های سنتی، نوعی بازنمایی فرهنگی و هویتیرا به نمایش می گذارند. این عمل، کارکردی دوگانه دارد: از یک سو بیانگر وفاداری به سنت های نیاکانو از سوی دیگر تاکید بر تداوم نمادهای فرهنگی در دل جامعه مدرن.

در سطح دیگری، می توان به کارکرد هویتی برنو در هنر و رسانه های محلی اشاره کرد. تصاویر و نقاشی هایی که در خانه ها، قهوه خانه های سنتی یا صفحات دیجیتال نسل جوان ایل دیده می شوند، اغلب برنو را به عنوان بخشی از هویت ایلی بازنمایی می کنند. این امر نشان می دهد که برنو حتی فراتر از عرصه های آیینی، وارد عرصه فرهنگی و رسانه ای نوین شده و از «ابزار جنگی» به «نشانه فرهنگی» تغییر کارکرد داده است. در این معنا، حمل برنو بدون فشنگ در دنیای دیجیتال، نوعی بازتولید نمادین حافظه تاریخی است که به نسل های جدید امکان می دهد هویت خود را در جهان مدرن بازیابی کنند.

در نهایت، نمونه های فوق نشان می دهد که تفنگ برنو در بستر زندگی معاصر ایل بهمئی از یک ابزار نظامی به یک سرمایه نمادین چندلایه بدل شده است؛ سرمایه ای که در آیین های عزا و عروسی، در مراسم مذهبی و ملی و حتی در بازنمایی های فرهنگی و رسانه ای حضوری پررنگ دارد. مهم تر از همه آنکه این تغییر، نشانه ای از توانایی ایلات در سازگاری فرهنگی با شرایط جدید است؛ سازگاری ای که ضمن رعایت قوانین و امنیت عمومی، همچنان به میراث نمادین و آیینی خود وفادار می مانند.

نتیجه گیری

تفنگ برنو در ایل بهمئی از یک ابزار مادی به یک سرمایه نمادین بدل شده است. در گذشته، این تفنگ کارکردی حیاتی در شکار و دفاع داشت، اما امروزه در عصر دیجیتال، حضور آن بیشتر در سطح نمادین معنا می یابد. حمل برنو بدون فشنگ در مراسم عروسی و عزاداری، نمونه ای روشن از این دگرگونی است: حذف خشونت و خطر، در کنار حفظ هویت و سنت.

این فرآیند نشان می دهد که فرهنگ ایلی در برابر تحولات اجتماعی و الزامات قانونی نه منفعل، بلکه خلاقانه عمل می کند. ایل بهمئی توانسته است با بازتعریف معنای برنو، هم به ضرورت های مدرن (مانند امنیت عمومی) پاسخ دهد و هم نمادهای هویتی خود را زنده نگه دارد. چنین تجربه ای می تواند الگویی برای دیگر جوامع محلی باشد که در تلاش اند میان سنت و مدرنیته تعادلی سازگار برقرار کنند.

بنابراین، پاسخ به پرسش اصلی مقاله روشن است: برنو همچنان در ایل بهمئی به عنوان یک سرمایه نمادین نقش آفرین است، هرچند نه به عنوان ابزار شلیک بلکه به عنوان حامل معنای هویت، اقتدار و تداوم فرهنگی. آینده نیز نشان خواهد داد که این بازتعریف چگونه به نسل های جوان منتقل می شود و چه تغییراتی در بازنمایی نمادین آن رخ خواهد داد.