موغام و عاشیقی، از دل خاک تا گوش جهانیان

---

 

موسیقی آذربایجان همواره یکی از مهم ترین جلوه های فرهنگی مردمان این خطه بوده است. چه در قالب موغام، کهن ترین و عمیق ترین شیوه موسیقایی منطقه، و چه در هنر عاشیقی که با صدای ساز قوپوز روایتگر عشق، حماسه و زندگی روزمره مردم بوده است، این موسیقی در طول تاریخ نه تنها نقش سرگرمی، بلکه کارکردی هویتی و اجتماعی داشته است. اما با گذشت زمان و تغییر شرایط فرهنگی و اجتماعی، موسیقی سنتی آذربایجان نیز همانند بسیاری از گونه های موسیقی بومی، با چالش فاصله گرفتن نسل جدید مواجه شده است. جوانانی که بیشتر با موسیقی پاپ، راک و ژانرهای تجاری خو گرفته اند، کمتر فرصت یا علاقه ای برای شنیدن و درک عمیق موغام یا عاشیقی پیدا می کنند. همین امر موجب شده بود تا بسیاری نگران آینده این میراث ارزشمند باشند.

از موغام تا فضای دیجیتال؛ فرصتی نو برای موسیقی آذربایجان

با این حال، ورود به عصر دیجیتال و گسترش رسانه های نوین، چشم انداز تازه ای را پیش روی موسیقی آذربایجان گشود. اگر تا چند دهه پیش شنیدن یک اجرای موغام تنها در تالارهای کوچک و محافل محدود امکان پذیر بود، امروز همان صداها با چند کلیک ساده می تواند به گوش هزاران مخاطب در سراسر جهان برسد. پلتفرم هایی همچون یوتیوب، اسپاتیفای و اپل موزیک، بستری فراهم کرده اند که هنرمندان آذربایجانی بتوانند آثار خود را در سطح جهانی عرضه کنند و شنوندگانی از فرهنگ ها و زبان های گوناگون پیدا نمایند. در واقع، آنچه زمانی دغدغه «فراموشی» به شمار می رفت، اکنون به فرصتی برای «بازتعریف» و «تداوم» بدل شده است.

نمونه های واقعی این تحول کم نیستند. در سال های اخیر، بسیاری از اجراهای موغام و عاشیقی در کانال های یوتیوب میلیون ها بار دیده شده اند و هنرمندان جوانی که با زبان موسیقی مدرن آشنا هستند، به شیوه ای خلاقانه سنت های موسیقایی بومی را با سبک های معاصر درآمیخته اند. برای مثال، برخی نوازندگان جوان با استفاده از تنظیم های الکترونیک یا سازهای غربی، قطعات موغام را در قالبی جدید ارائه می کنند و همین امر سبب شده است تا نسل امروز که کمتر به موسیقی سنتی توجه نشان می دهد، علاقه تازه ای به شنیدن این آثار پیدا کند. حتی پلتفرم هایی مانند تیک تاک نیز محلی شده اند برای بازنشر قطعات کوتاه از آوازها و بداهه نوازی های عاشیق ها؛ اتفاقی که نشان می دهد موسیقی سنتی نیز می تواند در دل جریان های دیجیتال جای بگیرد.

موغام و عاشیقی، از دل خاک تا گوش جهانیان

البته این تحولات تنها در سطح عرضه آثار خلاصه نمی شود. یکی از دستاوردهای مهم فضای دیجیتال، امکان آرشیو و ثبت دقیق نمونه های موسیقی سنتی است. بسیاری از مقام ها و روایت های موسیقایی که پیش تر تنها در حافظه استادان و شاگردان باقی می ماند، اکنون با کیفیت بالا ضبط و در کتابخانه های دیجیتال نگهداری می شود. این امر نه تنها خطر فراموشی بخشی از میراث شنیداری را کاهش داده، بلکه دسترسی پژوهشگران و علاقه مندان در سراسر جهان را نیز آسان تر کرده است. امروزه دانشجویان موسیقی در اروپا و آمریکا می توانند به راحتی به اجراهای موغام یا عاشیقی دسترسی داشته باشند؛ موضوعی که پیش از عصر دیجیتال تقریبا ناممکن بود.

با این وجود، باید اذعان کرد که حضور موسیقی آذربایجان در فضای دیجیتال تنها فرصت نیست و تهدیدهایی نیز به همراه دارد. تجاری شدن آثار و گرایش بیش از حد به سلیقه بازار، ممکن است سبب سطحی سازی و از بین رفتن اصالت بخشی از این موسیقی شود. در بسیاری از موارد، برای جذب مخاطب بیشتر، بخش هایی از موغام یا آوازهای عاشیقی کوتاه و ساده سازی می شوند تا در قالبی تجاری یا سرگرمی سریع عرضه گردند. این خطر وجود دارد که نسل جدید به جای آشنایی با غنای واقعی این موسیقی، تنها تصویری سطحی و ناقص از آن دریافت کند. افزون بر این، گاهی تلفیق های شتابزده با موسیقی پاپ یا الکترونیک، به جای آفرینش هنری، بیشتر به از بین بردن مرزها و هویت اصیل منجر می شود.

موغام؛ میراثی جهانی با ریشه های فراموش شده در آذربایجان ایران

از سوی دیگر، مسئله مهم دیگری نیز وجود دارد و آن فاصله میان "ثبت جهانی و زیست محلی این موسیقی" است. همان گونه که می دانیم، موغام در سال های ۲۰۰۳ و ۲۰۰۸ به نام جمهوری آذربایجان در فهرست میراث ناملموس بشری یونسکو ثبت شد. این امر نشان دهنده ارزش جهانی این هنر است، اما در عین حال نباید فراموش کرد که ریشه های موغام در دو سوی ارس و در شهرهایی چون تبریز، اردبیل و مرند نیز عمیقا حضور داشته است. اگرچه ثبت جهانی تنها به نام یک کشور انجام شد، اما در واقعیت، این موسیقی یک میراث مشترک فرهنگی در گستره ای وسیع تر است. فضای دیجیتال دقیقا در همین نقطه می تواند نقش ایفا کند: معرفی دوباره این میراث به عنوان سرمایه ای مشترک فراملی که متعلق به همه مردم آذربایجان در ایران و جمهوری آذربایجان است.

راه پیش رو برای بهره گیری درست از این فرصت، نیازمند برنامه ریزی و حمایت هدفمند است. نخست باید در ایران و منطقه آذربایجان توجه بیشتری به آموزش این موسیقی در دانشگاه ها و هنرستان ها صورت گیرد تا نسل جدید با آن آشنا شود. دوم، نهادهای فرهنگی می توانند با برگزاری جشنواره ها و نشست های آنلاین، پلی میان استادان کهن و مخاطبان جوان ایجاد کنند. سوم، رسانه های رسمی باید به جای محدود کردن موسیقی سنتی به مناسبت های خاص، آن را به بخشی از جریان روزمره فرهنگی بدل سازند. و در نهایت، ضروری است که آرشیوهای دیجیتال به طور مستمر غنی شوند تا همه علاقه مندان در هر جای دنیا بتوانند به این میراث ارزشمند دسترسی داشته باشند.

موغام و عاشیقی، نغمه ای از ریشه تا دیجیتال

امروز دیگر نمی توان موسیقی سنتی را تنها در قالب های سنتی نگاه داشت. جهان دیجیتال با تمام چالش هایش فرصتی بی بدیل برای ماندگاری و جهانی شدن موسیقی آذربایجان فراهم کرده است. اگر هنرمندان، پژوهشگران و نهادهای فرهنگی بتوانند با تدبیر و آگاهی از این فضا بهره بگیرند، موغام و عاشیقی نه تنها فراموش نخواهند شد، بلکه در هیاتی نو، جهانی تازه از مخاطبان را با خود همراه خواهند کرد. به بیان دیگر، همان گونه که عاشیق ها روزگاری پیام آور فرهنگ و هویت مردم خود بودند، امروز می توانند با ابزارهای دیجیتال پیام آور جهانی باشند؛ جهانی که بیش از هر زمان دیگر به صداهای اصیل و ریشه دار نیاز دارد.

*نویسنده: موسی کاظم زاده؛ قابل دسترسی هم در سایت بازار تبریز آنلاین

https://bazartabrizonline.ir