ریشه منازعه حق آبه هیرمند از کجاست؟
قضیه جدایی هیرمند چیست و تقصیر کیست؟
رود هیرمند، از کوه های افغانستان سرچشمه می گیرد و وارد استان سیستان ایران می شود. این رود برای زندگی مردم سیستان حیاتی بوده، چون منبع اصلی آب کشاورزی و تالاب هامون است. در دوران قاجار، مرزهای شرقی ایران با افغانستان هنوز دقیق مشخص نشده بود. انگلیسی ها که آن زمان افغانستان را کنترل می کردند، دنبال نفوذ بیشتر بودند.
در سال ۱۸۷۲ میلادی (۱۲۵۱ شمسی)، حکمیتی بین المللی با داوری گلداسمیت انگلیسی تشکیل شد. نتیجه آن این شد که الحاق سرچشمه های هیرمند به نفع افغانستان تمام شد. جداکردن هرات از ایران در سال ۱۸۵۷ میلادی به موجب معاهده پاریس در دوره قاجار و خودداری گسترده حاکمیت افغانستان از جاری ساختن رود هیرمند در خاک ایران، عملا هیرمند از ایران جدا افتاد. قاجارها با عهدنامه صلح ایران و انگلیس در سال ۱۸۵۷ میلادی، مسئله تقسیم آب هیرمند و مشخص سازی مرزها را به حکمیت دولت انگلیس ارجاع کرد! اما در اواخر قرن نوزدهم، تغییر مجاری هیرمند باعث بروز اختلافات جدیدی شد و این اختلافات در سال های ۱۲۷۹ تا ۱۲۸۱ خورشیدی به سبب کم آبی شدت یافت. در این سال کلنل مک ماهون مامور رسیدگی شد. وی حق دو سوم را به افغانستان و یک سوم را به ایران می داد که این امر موجب اعتراض ایران شد.
این اختلافات تا دوره رضاشاه کشید. در سوم اسفند ۱۳۱۵ با امضای پروتکل «موقتی» قرار گذاشتند هر مقدار آبی که به بند کمال خان برسد، به صورت مساوی میان دو کشور تقسیم شود. مجلس شورای ملی ایران این اعلامیه را در یازدهم اردیبهشت ۱۳۱۸ تصویب کرد، اما مجلس افغانستان حاضر به تصویب اعلامیه نشد و در پی آن، افغان ها شروع به حفر چندین نهر کردند که ایران را از بخش عمده آب هیرمند محروم کرد.
پس از آن در سالهای ۱۳۲۰ و ۱۳۲۴ تذکرات جدی سیاسی از سوی ایران صادر شد. ایران هیاتی به سرپرستی وزیر کشاورزی را به مرز افغانستان فرستاد، اما افغانی ها با ایران همکاری نکردند و گفتند به هیچ وجه نه طبق معاهده ۱۳۱۷ و نه طبق معاهده گلداسمیت عمل نمی کنند! ایران هم ضرب الاجل پانزده روزه ای برای افغانستان تعیین کرد که یا حکمیت ژنرال گلداسمیت را بپذیرد، یا اعلامیه سال ۱۳۱۷ را؛ وگرنه هرطور که مقتضی باشد برخورد خواهد کرد! ایران به شورای بین المللی سازمان ملل متحد شکایت کرد و آمریکا راسا میانجی این امر شد.
آمریکا پیشنهاد کرد که هیاتی بیطرف تشکیل بشود تا اوضاع هیرمند را بررسی کند. ایران به این شرط پذیرفت که یک ایرانی در «کمیسیون بی طرف» حضور داشته باشد و دو ماه هم مهلت رد و قبول نتیجه را داشته باشد! بنابراین در ۱۹۵۱ کمیسیونی به نام کمیسیون دلتا تشکیل شد، اما نتیجه اش چون مبهم بود مورد تایید ایران قرار نگرفت.
دولت مصدق فرآیند رسیدگی به اعتراض ایران را متاسفانه متوقف کرد! این انفعال مصدق باعث خشکسالی گسترده سیستان شد. طوریکه مردم سیستان به مرکز نامه زدند اگر از آنها کاری برنمی آمد خودشان دست به کار شوند. درنهایت در ۱۳۳۳۱۳۳۴ با سرنگونی مصدق، مجددا شکایت های سیاسی و حقوقی علیه افغانستان جاری شد. تا سال ۱۳۵۱ با پیگیری های حقوقی و سیاسی و بین المللی آب هیرمند برای ایران باز شد. حقابه ایران در سال عادی آبی، به حدود ۱۰۰۰ میلیون متر مکعب می رسید که در سالهای پربارش بیشتر می شد. اما بعد از انقلاب به مرور حکومت افغانستان از سهم حقابه ایران کم می کرد! بنابراین مرزها و سرچشمه های هیرمند از زمان قاجار جدا شده بود، نه پهلوی.
