عدم مسئولیت کیفری بیماران روانی در جرم

عدم مسئولیت کیفری بیماران روانی در جرم

چکیده

مسئولیت کیفری بر پایه توانایی درک و اراده استوار است. در صورتی که فرد به دلیل اختلال شدید روانی فاقد قوه تشخیص یا اختیار باشد، انتساب مسئولیت کیفری به وی با اصول عدالت جزایی مغایر است. قانون مجازات اسلامی ایران در ماده ۱۴۹ این قاعده را تصریح کرده است. این مقاله با رویکرد تحلیلی، مبانی فقهی، قانونی و تطبیقی عدم مسئولیت کیفری بیماران روانی را بررسی و راهکارهایی برای بهبود فرایندهای دادرسی ارائه می دهد.

مقدمه

یکی از اصول اساسی حقوق کیفری، قابلیت انتساب مسئولیت به مرتکب است. اصل شخصی بودن مجازات ایجاب می کند تنها افرادی که با علم و اراده مرتکب جرم می شوند، مجازات گردند. در این میان، بیماران روانی که در لحظه ارتکاب جرم فاقد قوه تمییز یا اختیار هستند، از شمول این اصل مستثنی اند. با وجود تصریح قانونگذار، همچنان مسائل متعددی در اثبات جنون، نحوه نگهداری و اقدامات تامینی مطرح است. این مقاله تلاش می کند با تبیین مبانی فقهی، قانونی و تطبیقی، ابعاد گوناگون این نهاد حقوقی را واکاوی نماید.

مبانی فقهی و قانونی

مبانی فقهی

فقه اسلامی بر مبنای اصولی چون «قبح عقاب بلابیان» و «رفع قلم» بر عدم مسئولیت کیفری افراد فاقد شعور و اراده تاکید دارد. حدیث مشهور «رفع القلم عن المجنون حتی یفیق» مستند اصلی این قاعده است. فقهای امامیه همچون شیخ طوسی در «الخلاف» و علامه حلی در «قواعد الاحکام» معتقدند که تکلیف از دیوانه برداشته شده و مجازات او فاقد مشروعیت است. فقهای اهل سنت نیز در منابعی چون «المغنی» ابن قدامه به همین مضمون اشاره دارند.

مبانی قانونی ایران

قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ در ماده ۱۴۹ مقرر می دارد: «هرگاه مرتکب در زمان ارتکاب جرم دچار اختلال روانی بوده به نحوی که فاقد اراده یا قوه تمییز باشد، مسئولیت کیفری ندارد…». همچنین تبصره این ماده بیان می کند که اگر اختلال به حد سلب اراده نرسد می تواند از موجبات تخفیف مجازات باشد. ماده ۱۵۰ نیز اقدامات تامینی از جمله نگهداری در بیمارستان روانی را در صورت خطرناک بودن شخص پیش بینی کرده است.

رویه قضایی

در رای وحدت رویه شماره ۷۴۲ مورخ ۱۳۹۴ هیات عمومی دیوان عالی کشور، دادگاه ها مکلف شده اند در صورت وجود دلایل اختلال روانی، پیش از صدور حکم، پرونده را برای بررسی تخصصی به پزشکی قانونی ارسال نمایند. همچنین در پرونده شماره ۹۳۰۹۹۸۲۲۲۰۰۰۰۱۲۳ شعبه دوم دیوان عالی کشور با استناد به نظریه کمیسیون پزشکی قانونی، حکم بر برائت متهم به دلیل جنون در حین ارتکاب جرم صادر شده است.

پزشکی قانونی و معیارهای روان پزشکی

تشخیص اختلال روانی در زمان ارتکاب جرم اهمیت اساسی دارد. کارشناسان پزشکی قانونی بر اساس معیارهای بین المللی DSM-5 و ICD-10 ارزیابی می کنند که آیا فرد توانایی درک ماهیت عمل یا تمایز میان درست و نادرست را داشته است یا خیر. دادگاه ها موظف اند قبل از صدور حکم قطعی، نظر کارشناسی پزشکی قانونی را اخذ نمایند. این ارزیابی ها شامل بررسی سوابق بیماری، معاینه بالینی و مصاحبه روان پزشکی است.

بررسی تطبیقی

فرانسه

قانون جزای فرانسه در ماده ۱۲۲-۱ پیش بینی می کند که افرادی که در زمان ارتکاب جرم ناتوان از درک عمل یا تمایز درست و نادرست بوده اند، مسئولیت کیفری ندارند. این افراد می توانند تحت نظارت قضایی یا در بیمارستان روانی نگهداری شوند.

آلمان

در آلمان، بند ۲۰ قانون جزای آلمان (StGB) افراد فاقد توانایی درک یا اراده را از مسئولیت کیفری معاف می داند. در صورت احتمال خطر تکرار جرم، اقدامات تامینی مانند نگهداری در مراکز تخصصی اعمال می شود.

ایالات متحده

قانون کیفری ایالات متحده معیار مک ناتن (M’Naghten Rule) را برای بررسی مسئولیت کیفری افراد روانی اعمال می کند. بر اساس این قاعده، اگر متهم نتواند ماهیت عمل یا تمایز درست و نادرست را درک کند، از مجازات معاف خواهد شد.

مصر

قانون جزای مصر، مشابه قانون فرانسه، بیماران روانی را در صورتی که فاقد توانایی تشخیص باشند، از مسئولیت کیفری معاف می داند و نگهداری در بیمارستان های تخصصی برای پیشگیری از خطرات احتمالی پیش بینی شده است.

چالش های اجرایی و سوءاستفاده های احتمالی

با وجود قانونگذاری و نظریات فقهی، مسائل اجرایی همچنان باقی است. تشخیص دقیق جنون، سوءاستفاده از ادعای جنون توسط متهم، تخصیص منابع کافی به مراکز پزشکی قانونی و تضمین حقوق جامعه از جمله چالش های مهم است.

نتیجه گیری و پیشنهادها

عدم مسئولیت کیفری بیماران روانی یک اصل اساسی در حقوق جزای ایران و حقوق تطبیقی است. برای تضمین کارآمدی این قاعده پیشنهاد می شود: ۱. تقویت سازوکارهای پزشکی قانونی و روان پزشکی؛ ۲. افزایش همکاری میان دادگاه ها و متخصصان؛ ۳. اعمال اقدامات تامینی متناسب با شدت بیماری و خطر جامعه.

منابع

• فارسی:

۱. قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، مواد ۱۴۹ و ۱۵۰.

۲. اردبیلی، محمدعلی. حقوق جزای عمومی، جلد ۱، تهران: میزان، ۱۴۰۱.

۳. میر محمدصادقی، حسین. حقوق جزای عمومی، تهران: میزان، ۱۴۰۰.

۴. صفاری، محمدهادی. «مسئولیت کیفری بیماران روانی»، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، شماره ۳، ۱۴۰۲.

• انگلیسی:

۵. Penal Code of France, Article 122-1.

۶. German Criminal Code (StGB), Section 20.

۷. Bonnie, R.J., et al. Criminal Law, 5th ed., Foundation Press, 2019.