موقوفه مجهول المصرف

قبل از هر چیزی در مبحث موقوفه مجهول المصرف باید تعریفی از آن به مخاطب ارائه دهیم. تعریف های گوناگونی از مبحث موقوفه مجهول المصرف در کلام اساتید حقوق و علما فقه آمده است. مرحوم دکتر جعفری لنگرودی در (کتاب مبسوط در ترمینولوژی حقوق) موقوفه مجهول المصرف را اینگونه تعریف می کنند:به مال موقوفه ای که به علت مرور زمان و از بین رفتن وقف نامه، هدف واقف را در محل مصرف موقوفه نتوان احراز نمود، موقوفه مجهول المصرف گویند.

از تعریف مرحوم دکتر جعفری لنگرودی به این نتیجه میرسیم که موقوفه مجهول المصرف به مال موقوفه ای اطلاق می شود که به دلیل مرور زمان یا از بین رفتن وقف نامه، هدف و مصرف مشخص واقف درستی قابل احراز نیست و مشخص نمی شود این مال به کجا و برای چه منظوری باید مصرف شود. این وضعیت می تواند نتیجه فقدان سوابق، نابودی یا آسیب وقف نامه بوده باشد.

اما اگر بخواهیم تعریفی ساده تر از مبحث موقوفه مجهول المصرف داشته باشیم منی توانیم بگوییم:موقوفه مجهول المصرف به وضعیتی اطلاق می شود که فرد واقف (کسی که وقف را انجام می دهد) هدف یا محل مصرف درآمد موقوفه را مشخص نکرده باشد یا در ابتدا مشخص کرده باشد، اما به دلیل مرور زمان یا از عدم وجود وقف نامه هدف مصرف مال موقوفه مجهول شده است.

• البته مرحوم دکتر جعفری لنگرودی در کتاب( اساس در قوانین مدنی) موارد دیگری را نیز در موضوع مجهول المصرف شدن مال موقوفه بیان می کند. ایشان بیان داشتند:اگرمسلمانی ، مالی را به نفع مسلمان دیگر، وقف نموده و سپس موقوف علیه از اسلام خارج گردد؛ چنین موقوفه ای، متعذر المصرف خواهد بود.
• موقوفه ای که عایدات آن، به شدت کم گردیده یا هزینه های انتفاع از ملک مزبور، بسیار افزایش یابد؛ در حکم موقوفه متعذر المصرف است.

حال سوال اساسی اینجاست که اگر یک مال موقوفه ای مجهول المصرف شود آیا آن وقف از بین می رود؟

در این وضعیت وقف بر صحت خودش باقی می ماند و در مورد محل مصرف درآمد موقوفه مجهول المصرف باید ابتدا به قانون مدنی که یک قانون عام است مراجعه کنیم در ماده 91 قانون مدنی آمده است:

ماده 91 قانون مدنی: در موارد ذیل منافع موقوفات عامه صرف بریات عمومی خواهد شد:

در صورتی که منافع موقوفه مجهول المصرف باشد مگر این که قدر متقینی در بین باشد.

در صورتی که صرف منافع موقوفه در مورد خاصی که واقف معین کرده است، متعذر باشد.

برای مثال : امیر زمین کشاورزی خود را وقف نمود تا هرساله از عواید کشت آن برای نمازگزاران و جوانان مسجد امام حسن مجتبی (ع) شهرستان آمل کلاسهای آموزشی و فرهنگی برگزارشود اما با گذشت چندین سال به دلیل فرسودگی وقف نامه یا پاره شدگی آن، مقصد دقیق موقوفه روشن نیست( معلوم نیست کدام مسجد در وقف نامه قید شده است).در چنین حالتی عواید وقف باید صرف یکی از مساجدی که نیازمند برنامه آموزشی و فرهنگی است شود.

اما قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه مصوب 1363/10/02 مجلس شورای اسلامی که قانونی خاص در زمینه موقوفات می باشد در ماده 8 بیان می دارد: در آمد موقوفات مجهول المصرف و موقوفاتی که به صیغه مبرات مطلقه وقف شده قابل مصرف در تحقیق و تبلیغ و نشر کتب در زمینه معارف اسلامی و عمران موقوفات می باشد زیر نظر سازمان به مصرف می رسد.

لازم به ذکر است از آنجایی که (قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه ) قانونی خاص در امور وقف است ناسخ ماده 91 قانون مدنی می باشد. یعنی عواید مال موقوفه مجهول المصرف باید طبق ماده 8 (قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه )در تحقیق و تبلیغ و نشر کتب در زمینه معارف اسلامی و عمران موقوفات به مصرف برسد. نظارت بر اجرای این ماده قانونی نیز در نص خود ماده به سازمان حج و اوقاف و امور خیریه سپرده شده است.

بهنام فلاح دانشگاه پیام نور (همه مراکز)