زبان کمتر شناخته شده جتی بازمنده فرهنگ اوتیان = یوتیها =جتهای عصر هخامنشیان

*زبان جتی و گستره قوم یوتیا (جت ها) در تاریخ و فرهنگ جنوب ایران*

چکیده

قوم یوتیا، که در منابع اسلامی به جت معروف شد، یکی از قبایل کهن پارسی بود که در دوران هخامنشیان و پس از آن در جنوب ایران، به ویژه در لارستان کهن (جتستان)، ساکن بود. این قوم که در وقایع جانشینی کوروش کبیر نقش آفرین بود، پس از شکست از داریوش کبیر به سواحل جنوبی ایران و سپس به هند تبعید شد. یوتی ها پس از ۱۹۰۰ سال تبعید، در قرون سوم و چهارم هجری به لارستان بازگشتند و زبان و فرهنگ آن ها، که تحت تاثیر سانسکریت و هندی قرار گرفته بود، در منطقه باقی ماند.

زبان جتی که ریشه های آن را می توان در گویش های کهن ایرانی، پارسی میانه و حتی سانسکریت جست وجو کرد، یکی از زبان های رایج در لارستان کهن بود. شواهدی از این زبان در اشعار شاه زین العباد بیرمی لاری، دانشمند قرن نهم و دهم هجری، ثبت شده است. بررسی گویش های امروزی جنوب ایران، از جمله لارستانی، کمزاری و برخی گویش های بوشهری، نشان می دهد که بازمانده هایی از زبان جتی همچنان در منطقه حفظ شده است.

این مقاله با بررسی اسناد تاریخی مانند کتیبه بیستون داریوش، نوشته های هرودوت و متون فارسی کهن، تلاش دارد گستره تاریخی قوم یوتیا (جت ها) و تاثیرات زبانی و فرهنگی آن را در جنوب ایران بازخوانی کند.

۱. خاستگاه تاریخی قوم یوتیا (جت ها) و ارتباط آن با لارستان کهن

۱.۱. *یوتیاها در دوران هخامنشی*

قوم یوتیا (اوتیا) یکی از قبایل پارسی بود که در دوران کوروش کبیر در جنوب ایران زندگی می کرد. بر اساس روایت سنتی یوتیان، کوروش کبیر خود از قوم یوتیا بود. پس از مرگ کوروش، یوتی ها از بردیا، پسر کوروش حمایت کرده و پاسارگاد را تصرف نمودند.

داریوش کبیر برای سرکوب این قیام، به جنوب ایران لشکر کشید و یوتی ها در کوه پرگ (فورگ) با سپاه او درگیر شدند، اما سرانجام شکست خوردند.

۱.۲. *تبعید یوتی ها به هند*

پس از شکست یوتی ها:

• به جاسک کوچیدند

• سپس به هند (سومنات و تانه) تبعید شدند

• بردیا به جزیره قشم تبعید شد و همان جا درگذشت

۱.۳. *بازگشت یوتی ها به لارستان در قرن سوم و چهارم هجری*

پس از ۱۹۰۰ سال تبعید، یوتی ها به لارستان بازگشتند. در این مدت، زبان و فرهنگ آن ها تحت تاثیر هندی و سانسکریت قرار گرفته بود. در نتیجه، برخی از واژگان هندی و سانسکریت وارد گویش های جنوب ایران شد.

واژه “یوتی” نیز تغییر یافت و به “جت” معرب شد. با ورود آنان، معابد کوه گاوبست رونق یافت، «شیواپرستی»اما با اسلام آوردن جت ها در قرون چهارم و پنجم هجری، این معابد کم رونق شدند.

۲. *زبان جتی: رمزگشایی و ساختار زبانی*

۲.۱. *اشعار شاه زین العباد بیرمی: شواهدی از زبان جتی*

یکی از معدود منابع مکتوب درباره زبان جتی، اشعار شاه زین العباد بیرمی لاری (قرن نهم و دهم هجری) است. این دانشمند، که از نوادگان امیر سید عفیف الدین زندوی الحسینی (شاه زندو) بود، به هفت زبان زنده دنیا از جمله جتی مسلط بوده است.

بخشی از سروده های او به زبان جتی:

عابد به جتی همی سراید:

*کو ساین ا تو دنی اگر کر*

*کر لنکر و ما رهی ابر بر*

*کم سن که جنمسن و قنمسن

هیئی سن نبمنک سن بنمسن

*اکره ابره کره متیرش*

*کهلاش مباش و وا بتیرش*

۲.۲. رمزگشایی برخی واژگان جتی

با بررسی این اشعار و گویش های لارستانی، وبا بررسی متمرکزترین واحد اجتماعی بازمانده از قوم جت در دو روستای خلوص و گوتاو در محدوده لارستان کهن و جتستان باستانی برخی واژگان زبان جتی رمزگشایی شده اند:

واژه جتی معنای فارسی

اتو =بلند شو

سن =بشقاب

اکره =یک

ابره= دو

متی =خاک

گهلاش مباش =خشمگین نباش

بانی و ونی بلند= شو و برویم

۳. *گستره جغرافیایی یوتی ها و پیوندهای زبانی*

۳.۱. *منطقه جتستان (لارستان کهن)*

بر اساس اسناد تاریخی، جتستان (لارستان کهن) شامل محدوده های زیر بوده است:

• شمال: مرزهای جنوبی استان فارس (جهرم)

• شرق: استان کرمان، تارم، حاجی آباد و میناب

• جنوب: بنادر جاسک تا دشتستان و جزایر هرمز، لارک، لاوان

• غرب: مناطق خنج، جم، دشتستان، تنگستان تا بوشهر

۳.۲. *پیوندهای زبانی جتی با گویش های امروزی*

تحقیقات نشان می دهد که واژگان پارسی کهن همچنان در گویش های جنوب ایران، از شرق بوشهر تا غرب سیستان و بلوچستان و سواحل و جزایر خلیج فارس، زنده است.

حتی گویش های کمزاری و لارکی که در عمان و جنوب خلیج فارس رواج دارند، شباهت هایی با پارسی کهن و جتی دارند.

۴. *مستندات تاریخی درباره یوتی ها*

۴.۱. کتیبه بیستون داریوش

داریوش در کتیبه بیستون از قیامی در پارس به رهبری وهیزداته پارسی یاد می کند که در لارستان و تارم فارس (یوتیا) علیه سپاه او جنگیده است.

۴.۲. هرودوت (کتاب سوم، بند ۹۳)

هرودوت یوتیا را به عنوان یکی از ساتراپ نشین های هخامنشی معرفی کرده و موقعیت آن را در جنوب کرمان و غرب مکران (گدروزیا) دانسته است.

۵. نتیجه گیری

قوم یوتیا (جت ها) که از قبایل پارسی کهن بودند، در دوران هخامنشیان در جنوب ایران حضور داشتند. پس از شکست از داریوش کبیر، آنان به هند تبعید شدند و ۱۹۰۰ سال بعد به لارستان بازگشتند.

*زبان جتی، که ترکیبی از پارسی کهن، سانسکریت و عناصر هندی بود، تا قرون اخیر در منطقه لارستان رایج بود. شواهدی از این زبان در اشعار شاه زین العباد بیرمی باقی مانده است.*

بررسی گویش های امروزی جنوب ایران، از جمله لارستانی، کمزاری، شیرازی و بوشهری، نشان می دهد که بازمانده هایی از زبان جتی همچنان زنده است. بازخوانی اسناد تاریخی، از جمله کتیبه بیستون و نوشته های هرودوت، تایید می کند که یوتی ها بخشی از تاریخ هخامنشیان و زبان شناسی ایرانی هستند.

منوچهر عابدی راد شهریورماه ١٤٠٤ خورشیدی

منابع:

• کتیبه بیستون داریوش کبیر

• کتاب سوم هرودوت، بند ۹۳

• امپراتوری ایران، هرتسفلد

• دیوان شاه زین العباد بیرمی (سفینه روح الله)