قصاص در قرآن کریم و انعکاس آن در نظام حقوقی ایران

یکی از بنیادی ترین مفاهیم در عدالت کیفری اسلام، «قصاص» است؛ نهادی که هم بعد بازدارندگی دارد و هم بعد عدالت محور. قصاص در عین حال که خشونت ظاهری را تداعی می کند، در عمق خود پیام آور زندگی، امنیت اجتماعی و پاسداری از کرامت انسان است. قرآن کریم با بیانی رسا و قاطع، قصاص را نه به عنوان یک انتقام کور، بلکه به عنوان ابزار عدالت و تضمین حیات جمعی معرفی می کند:

«و لکم فی القصاص حیاه یا اولی الالباب لعلکم تتقون» (بقره، 179)

این آیه، اوج حکمت تشریع قصاص را در یک جمله ی موجز و جاودانه بیان کرده است: «در قصاص برای شما زندگی است».

بخش نخست: مبانی قرآنی قصاص

آیات متعددی در قرآن کریم به قصاص اشاره دارند، از جمله:

«کتب علیکم القصاص فی القتلی» (بقره، 178)؛ حکم الزام آور قصاص در قتل عمد.

«و کتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس و العین بالعین و الانف بالانف و الاذن بالاذن و السن بالسن و الجروح قصاص» (مائده، 45)؛ تساوی در مجازات و رعایت عدالت در جنایات بدنی.

این آیات نشان می دهد که قصاص یک حکم عقلانی، منطبق بر عدالت و دارای آثار بازدارنده است.

بخش دوم: فلسفه فقهی قصاص

فقه اسلامی، قصاص را در جرایم عمدی علیه نفس و اعضاء تشریع کرده است. مهم ترین اهداف این نهاد عبارتند از:

پاسداری از حیات انسانی: قصاص با ایجاد بازدارندگی، مانع بروز قتل های عمدی می شود.

تحقق عدالت عینی: قصاص عدالت کیفری را از حالت شعاری خارج کرده و به زیان دیده و خانواده او حق می دهد تا عدالت را محقق کنند.

جلوگیری از انتقام جویی کور: در جوامعی که قصاص اجرا نمی شود، امکان شکل گیری انتقام های شخصی و خون خواهی های قبیله ای بالاست. قصاص این چرخه را به مسیر قانون هدایت می کند.

رافت و گذشت: در کنار الزام به قصاص، قرآن کریم گذشت و عفو را برتر می داند: «فمن عفی له من اخیه شیء فاتباع بالمعروف و اداء الیه باحسان» (بقره، 178).

بخش سوم: انعکاس قصاص در نظام حقوقی ایران

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در اصل 4 و اصل 167، صراحتا به لزوم انطباق قوانین با موازین اسلامی تاکید دارد. بر این اساس، قانون مجازات اسلامی (مصوب 1392) به تفصیل مقررات قصاص نفس و قصاص عضو را تبیین کرده است.

قصاص نفس: مواد 381 تا 450 قانون مجازات اسلامی، با الهام از آیات بقره 178 و 179، شرایط و احکام قصاص در قتل عمد را بیان می کند.

قصاص عضو: مواد 381 به بعد، ناظر به جرایم عمدی علیه اعضای بدن است که مستند آن آیه ی 45 سوره مائده می باشد.

بخش چهارم: عدالت و انسانیت در قصاص

برخلاف تصور برخی منتقدان غربی که قصاص را به عنوان جلوه ای از خشونت معرفی می کنند، آیات قرآنی و مبانی فقهی نشان می دهد که قصاص در حقیقت حمایت از حق حیات و امنیت عمومی است. قصاص نه تنها یک واکنش کیفری مشروع است، بلکه راهی برای تثبیت نظم اجتماعی، پیشگیری از جنایت و حفظ کرامت انسان محسوب می شود.

نتیجه گیری:قصاص در قرآن کریم با حکمت «حیات» تشریع شده است. این حکم الهی با تلفیق عدالت و رحمت، توانسته الگویی ماندگار برای نظام های حقوقی اسلامی ایجاد کند. جمهوری اسلامی ایران نیز با بهره گیری از این مبانی، قصاص را به عنوان یکی از ابزارهای اساسی عدالت کیفری در قوانین خود تثبیت کرده است. امروز بیش از هر زمان دیگر ضرورت دارد که با تبیین علمی و عقلانی این نهاد، نشان دهیم که قصاص نه جلوه ای از خشونت، بلکه تجلی عدالت، بازدارندگی و پاسداری از کرامت انسانی است.