اختلال شخصیت پارانوئید با تاکید بر تفاوت های جنسیتی

اختلال شخصیت پارانوئید (Paranoid Personality Disorder; PPD) یکی از اختلالات گروه A در DSM-5 است که با بی اعتمادی و سوءظن فراگیر نسبت به دیگران شناخته می شود. این اختلال معمولا از اوایل بزرگسالی آغاز شده و با مشکلات گسترده در روابط بین فردی و اجتماعی همراه است. اگرچه شیوع آن در مردان بیشتر گزارش شده، در زنان نیز وجود دارد و می تواند با نمودهای بالینی و اجتماعی خاصی ظاهر شود. این مقاله به مرور ملاک های DSM-5، سبب شناسی، اپیدمیولوژی، تشخیص افتراقی، ملاحظات درمانی و ویژگی های خاص در زنان می پردازد.

تعریف و ویژگی های کلی

بر اساس DSM-5، پارانوئید الگویی پایدار از سوءظن و بی اعتمادی است به گونه ای که انگیزه ها و رفتارهای دیگران خصمانه یا تهدیدکننده تعبیر می شوند. این الگو فراگیر، مزمن و نافذ بوده و در جنبه های مختلف زندگی فرد بروز می کند (American Psychiatric Association, 2013).

ملاک های تشخیصی DSM-5

وجود چهار یا بیشتر از معیارهای زیر:

1. سوءظن بدون دلیل کافی نسبت به استثمار یا فریب توسط دیگران.
2. تردید مداوم درباره وفاداری دوستان یا همکاران.
3. خودداری از اعتماد به دیگران به دلیل ترس از سوءاستفاده از اطلاعات.
4. تعبیر بدبینانه و خصمانه از گفته ها یا اعمال بی ضرر.
5. کینه جویی و ناتوانی در بخشش.
6. برداشت از حملات پنهان به شخصیت یا اعتبار و واکنش سریع با خشم.
7. سوءظن مکرر به خیانت همسر یا شریک زندگی.

سبب شناسی

زیستی: ارتباط ژنتیکی با اختلالات روان پریشی از جمله اسکیزوفرنی.

محیطی: تجارب کودکی شامل بی توجهی والدین، سوءاستفاده یا محیط خانوادگی پرتنش.

شناختی: طرحواره های ناکارآمد شامل باورهای «دیگران قابل اعتماد نیستند» یا «دنیا مکان خطرناکی است».

همه گیرشناسی و سیر

شیوع: حدود ۲–۴٪ در جمعیت عمومی.

شایع تر در مردان، اما در زنان نیز مشاهده می شود.

سیر: پایدار و مزمن، با مشکلات بین فردی مکرر و کاهش کیفیت روابط اجتماعی.

تشخیص افتراقی

اسکیزوئید: کناره گیری اجتماعی بدون سوءظن بارز.

اسکیزوتایپی: افکار جادویی و ادراکات عجیب برجسته تر.

اسکیزوفرنی: وجود هذیان ها و توهم های پایدار.

شخصیت مرزی: حساسیت به طرد وجود دارد، اما همراه با نوسانات هیجانی شدید.

ویژگی های بالینی در زنان

با وجود شیوع بالاتر در مردان، اختلال شخصیت پارانوئید در زنان با ویژگی های خاص فرهنگی و اجتماعی همراه است:

در روابط زناشویی: سوءظن پایدار به خیانت همسر، کنترل گری شدید و بازرسی تلفن یا وسایل شخصی.

در محیط خانوادگی: سخت گیری و کنترل افراطی نسبت به فرزندان به دلیل «ترس از آسیب دیدن».

در محیط شغلی: تعبیر رفتار همکاران به عنوان توطئه، تحقیر یا تلاش برای حذف شغلی.

در روابط اجتماعی: بدبینی مداوم به دوستان و حساسیت افراطی به نشانه های طرد.

مثال های بالینی فرضی

خانم الف، ۳۵ ساله: هر شب تلفن همسر را بررسی می کند، معتقد است او در حال خیانت است و از فرزندان می خواهد رفتار پدرشان را گزارش دهند.

خانم ب، ۴۲ ساله: در اداره تصور می کند همکاران برای خراب کردن وجهه او توطئه کرده اند، در نتیجه روابط کاری اش پرتنش است.

خانم ج، ۲۷ ساله: نسبت به دوستان خود سوءظن دارد و اگر پاسخ پیامش دیر داده شود، فکر می کند که او را مسخره یا طرد کرده اند.

ملاحظات فرهنگی

در برخی فرهنگ های سنتی، حساسیت نسبت به وفاداری همسر یا حفظ آبرو ممکن است هنجار باشد. اما در PPD این رفتارها فراتر از حد طبیعی رفته و به الگوی پایدار، فراگیر و ناکارآمد تبدیل می شوند.

درمان و مداخلات

روان درمانی:

درمان شناختی–رفتاری (CBT) برای اصلاح باورهای تحریف شده و کاهش سوءظن.

درمان حمایتی برای ایجاد اتحاد درمانی؛ که به دلیل بی اعتمادی شدید، دشوار است.


دارودرمانی:

داروی اختصاصی ندارد.

ضدافسردگی ها و ضداضطراب ها در مدیریت علائم همراه مفیدند.

گاهی داروهای ضدروان پریشی با دوز پایین در صورت بروز افکار پرخاشگرانه تجویز می شوند.


ملاحظات بالینی:

درمانگر باید از تقابل مستقیم پرهیز کند.
اعتمادسازی تدریجی، کلید موفقیت درمان است.

نتیجه گیری

اختلال شخصیت پارانوئید یک اختلال پایدار و مزمن است که بر اساس DSM-5 با سوءظن و بی اعتمادی نافذ نسبت به دیگران مشخص می شود. این اختلال در زنان نیز بروز دارد و با ویژگی هایی همچون سوءظن نسبت به روابط زناشویی، کنترل گری خانوادگی و مشکلات شغلی همراه است. درک تفاوت های جنسیتی و ملاحظات فرهنگی برای تشخیص دقیق و مداخله موثر ضروری است.

منابع

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).
Millon, T., Grossman, S., Millon, C., Meagher, S., & Ramnath, R. (2012). Personality disorders in modern life (2nd ed.). Wiley.
Beck, A. T., Freeman, A., & Davis, D. D. (2015). Cognitive therapy of personality disorders (3rd ed.). Guilford Press.