دلالت آیات سوره نمل بر دادن فرصت اصلاح در آستانه قیامت (۳)

دلالت آیات سوره نمل بر دادن فرصت اصلاح در آستانه قیامت

«و یوم ینفخ فی الصور ففزع من فی السماوات و من فی الارض الا من شاء الله و کل اتوه داخرین- و تری الجبال تحسبها جامده و هی تمر مر السحاب صنع الله الذی اتقن کل شیء انه خبیر بما تفعلون- من جاء بالحسنه فله خیر منها و هم من فزع یومئذ آمنون- و من جاء بالسیئه فکبت وجوههم فی النار هل تجزون الا ما کنتم تعملون» (90 الی87 نمل).

مفاد این آیات سوره نمل به مفاد آیات سوره زمر که در یادداشت قبل بررسی شد نزدیک است، گرچه به تفصیل آیات سوره زمر نیست؛ بر اساس مفاد این آیات، در آستانه برپایی قیامت، در صور دمیده می شود و این منجر می شود که هر آن کس که در آسمانها و در زمین معهود است (بجز افراد خاصی که خدا خواهد) بترسد: «و یوم ینفخ ففزع من فی السماوات و من فی الارض...».

از این ترسی که در اینجا آمده: «ففزع...» می توان نتیجه گرفت که مراد از نفخ مذکور در این سوره، همان نفخ دومی است که در سوره زمر آمده است: «ثم نفخ فیه اخری فاذا هم قیام ینظرون...»، نه نفخ اول؛ زیرا در نفخه اول همه گرفتار مدهوشی می شوند «و نفخ فی الصور فصعق من فی السماوات و من فی الارض»؛ و در حال مدهوشی، ترسی نیست؛ پس این همان نفخ دوم است که با آن نفخ همه دو باره زنده می شوند؛ و با این زنده شدن انسانها، خدای مهربان به درخواست عموم انسانها که بعد از مرگ با جمله «رب ارجعون» تقاضای رجوع به عالم خاکی داشتند پاسخ مثبت می دهد.

از این ترسیدن، عده ای در جمله «الا من شاء الله» استثناء شده اند؛ و اینها همان مومنان حقیقی اند که در دنیا مومن گشته اند و در هنگام نفخ صور و غیر آن، ترسی ندارند چنانکه در (103 الی101 انبیاء) به آن توجه داده شده است «ان الذین سبقت لهم منا الحسنی... لا یحزنهم الفزع الاکبر...»؛ ولی همه، چه آنان که هنوز در زمین زندگی می کنند چه آنان که فبلا به عالم برزخ رفته اند، خاضعانه در پیشگاه خداوند حاضر می شوند «و کل اتوه داخرین».

در ادامه، آیه «و تری الجبال تحسبها جامده...» به جمله «یوم ینفخ فی الصور...» عطف شده است؛ و این نشان می دهد وقایع مطرح شده در آیه «و تری الجبال تحسبها جامده...»، در همان ظرف «یوم» رخ می دهد؛ بنابراین این «یوم»، ظرف برای «تفعلون» که بخشی از آیه معطوف است، نیز هست؛ و لذا این فعل به صیغه مضارع آمده تا روشن گردد این افعال، افعال دنیایی قبل از مرگ نیستند، بلکه افعالی هستند که در آن مقطع پایانی دنیا و در آستانه قیامت انجام می گیرند؛ و ضمیر مخاطب در «و تری...» خطاب به هر یک از افرادی است که بر اساس جمله «ففزع من فی السماوات و من فی الارض» زنده شده است؛ و با این خطاب به آنها تذکر داده می شود که در این «یوم» که به شما فرصت مجدد برای عمل به دیانت داده می شود، باید بدانید هیچ چیزی از دید خداوند پنهان نیست؛ بلکه در این «یوم»، خداوند از هر کار شما خبر می یابد «انه خبیر بما تفعلون» و حتی از کارهای مخفیانه شما با خبر می شود، همانگونه که خداوند به حرکت مخفی کوه ها آگاه می شود با این که شما کوه ها را ساکن و راکد می بینید و حرکت آنها را حس نمی کنید.

توضیح این که خداوند، که در آن روز بنا دارد به مجرمان، مجددا فرصت عمل به دیانت دهد، ابتدا به آنان تذکر می دهد که خداوند به همه کار های شما زنده شدگان مطلع می شود، و حتی از کارهای کاملا مخفی شما آگاهی می یابد و با خبر می شود؛ لذا برای تفهیم این مطلب به کوه مثال می زند؛ زیرا کوه از سخت ترین اجسام است و لذا تحول و تغییر در آن بسیار نامحسوس است؛ ولی با این حال خداوند از تغییرات نامحسوسی که در آن رخ می دهد آگاهی می یابد؛ چون این کوه، صنع متقن خداوندی است که در هر کارش اتقان هست «صنع الله الذی اتقن کل شیء» پس او کاملا به آن اشراف دارد و از هر واقعه ای در آن اطلاع می یابد؛ این مثال اشاره به این دارد که خداوند به مجرمان تذکر می دهد که حتی اگر شما کاری کنید که مثل حرکت کوه نامحسوس باشد اما خداوند متوجه می شود که شما این کار را کرده اید؛ پس مخفی کاری در قبال خداوند ناممکن است؛ لذا امکان ندارد که شما منافقانه، و در ظاهر کار خیری کنید که موجب فریب خوردگی خداوند شود.

بعد از این تذکر، خداوند در ادامه قانونش را در آن مقطع فرصت مجدد، در دو بخش ابلاغ می کند:

در بخش اول می گوید: «من جاء بالحسنه فله خیر منها و هم من فزع یومئذ آمنون» هر کسی کار نیکی را به پیشگاه خدا بیاورد پاداشی بهتر از آن، خواهد داشت و علاوه، از فزع و ترسی که در جمله «ففزع من فی السماوات و من فی الارض» مطرح شده، رهایی می یابد.

و در بخش دوم می گوید «و من جاء بالسیئه فکبت وجوههم فی النار» و هر کسی کار بدی را به پیشگاه خدا بیاورد با چهره اش در آتش خواهد افتاد؛ چون کیفر هر کاری همان کار او است «هل تجزون الا ما کنتم تعملون».

پس روشن شد که این مجموعه آیات سوره نمل نیز دلالت دارد که خداوند در پاسخ به تقاضای «رب ارجعون» بندگانش بعد از مرگ، در آستانه برپایی قیامت که هنوز دنیا پایان نیافته است، انسانهای مجرم را به زندگی دنیایی باز می گرداند؛ و در روی همین زمین مجددا فرصتی را به آنها برای عمل به دیانت می دهد تا اصلاح شوند و در این مرحله اگر آنها واقعا خود را اصلاح کنند، به نجات از گرفتاری دست یافته و پاداشی بهتر از کار خود دریافت می کنند؛ و اگر به لجاجت خود ادامه دهند سرکارشان به دوزخ خواهد افتاد.