تاکید بر «تفکر پیش از گفتار» در حدیثی از امام حسن عسکری (ع)
تاکید بر «تفکر پیش از گفتار» در حدیثی از امام حسن عسکری (ع)
تاکید بر «تفکر پیش از گفتار» در حدیثی از امام حسن عسکری (ع)
نویسنده: وحید نژدساعی ابدیان
مقدمه
در میان گنجینه های روایی اهل بیت (علیهم السلام)، احادیثی وجود دارند که مانند نگینی درخشان، عمیق ترین مفاهیم اخلاقی و انسانی را در کوتاه ترین عبارات می گنجانند. یکی از این احادیث پربار، سخن حکیمانه امام حسن عسکری (علیه السلام) است که می فرمایند: «قلب الاحمق فی فمه، و فم الحکیم فی قلبه»؛ یعنی «دل نابخرد، در دهان اوست و دهان حکیم، در دل او.» این حدیث، نه تنها معیاری برای سنجش خرد است، بلکه راهنمایی عملی برای سبک زندگی و ارتباطات اجتماعی است.
متن و ترجمه حدیث:
«قلب الاحمق فی فمه و فم الحکیم فی قلبه.»؛
قلب و دل احمق در دهان اوست و دهان انسان حکیم در (اختیار) قلب اوست. (یعنی انسان نادان نسنجیده حرف می زند وانسان خردمند وحکیم پس از اندیشه صحبت می کند.) (۱)
شرح و تفسیر حدیث:
این حدیث شریف با تقابلی زیبا میان «احمق» (نادان، بی خرد) و «حکیم» (خردمند، دانا)، دو الگوی کاملا متضاد رفتاری را ترسیم می کند.
۱. «قلب الاحمق فی فمه» (دل نابخرد در دهان اوست):
این بخش از حدیث به ویژگی افراد کم خرد و نادان می پردازد. منظور این است که فرد احمق، هیچ کنترلی بر احساسات، افکار و سخنان خود ندارد. آنچه در دل دارد (خشم، کینه، حسادت، غرور، افکار ناپخته و بی اساس) بی هیچ تامل و فکری، بلافاصله و به سرعت بر زبان جاری می شود. گویی که دل او به جای جایگاه احساس و تفکر، در دهانش قرار گرفته و هر آنچه در آن است، مستقیم و بدون پرده بیرون می ریزد. چنین فردی:
- زود عصبانی می شود و فورا ناسزا می گوید.
- رازدار نیست: اسرار خود و دیگران را حفظ نمی کند.
- پرحرف و کم مغز است: پیش از تفکر سخن می گوید و غالبا به عواقب سخن خود نمی اندیشد.
- قضاوت های عجولانه دارد: بر اساس اولین احساس یا برداشت سطحی، نظر می دهد و قضاوت می کند.
در نتیجه، این رفتار باعث پشیمانی، ایجاد دشمنی، از دست دادن اعتماد دیگران و افشای جهل او می شود.
۲. «فم الحکیم فی قلبه» (دهان حکیم در دل اوست):
این بخش، ویژگی والای انسان خردمند را توصیف می کند. در وجود حکیم، زبان تابع عقل و قلب (به معنای مرکز اندیشه و احساسات کنترل شده) است. او پیش از آنکه سخنی بر زبان جاری کند، آن را در دلش می گذراند؛ یعنی با خرد و تدبیرش آن را می سنجد، عواقبش را ارزیابی می کند، زمان و مکان مناسبش را در نظر می گیرد و سپس اگر سودمند و لازم بود، آن را بیان می کند. چنین فردی:
- کم حرف و پرمغز است: به میزان لازم و به جا سخن می گوید.
- خویشتن دار است: بر زبان خود مسلط است و تحت تاثیر هیجانات آنی قرار نمی گیرد.
- رازدار و امین است: اسرار را در دل نگه می دارد.
- عمیق می اندیشد: سخنش سنجیده، منطقی و حساب شده است.
- گوشه دل او جایگاه سکوت و تفکر است: او بیشتر می شنود، می اندیشد و سپس پاسخ می دهد.
این صفت باعث می شود تا مورد احترام و اعتماد مردم باشد، کمتر خطا کند و سخنانش تاثیرگذارتر باشد.
پیام ها و آموزه های کاربردی حدیث:
این کلام نورانی تنها یک توصیف نیست، بلکه پیام هایی عملی برای زندگی فردی و اجتماعی ما دارد:
- تاکید بر «تفکر پیش از گفتار»: اصلی ترین پیام این حدیث، لزوم اندیشیدن قبل از سخن گفتن است. این همان "خودکنترلی" است که پایه ی خردمندی است.
- معیاری برای سنجش افراد: می توان از این حدیث به عنوان معیاری برای تشخیص دوستان، همکاران و اطرافیان استفاده کرد. فردی که اسرار را فاش می کند و بر زبانش کنترل ندارد، از مصادیق "احمق" در این حدیث است.
- اهمیت «سکوت» به عنوان فضیلتی حکیمانه: سکوت، نشانه خالی بودن ذهن نیست، بلکه نشانه پر بودن آن از تفکر است. حکیم می داند چه زمانی سکوت کند و این سکوت، گاه از هزاران سخن ارزشمندتر است.
- تقویت مهارت های ارتباطی: این حدیث به ما می آموزد که برای برقراری ارتباط موثر، باید ابتدا گوش دهیم (فکر خود را به کار اندازیم) و سپس سخنی سنجیده بر زبان آوریم.
- کنترل هیجانات: بسیاری از حرف های نابجا ناشی از خشم، غرور یا حسادت است. امام عسکری (ع) به ما می آموزد که این هیجانات را در دل مدیریت کنیم و اجازه ندهیم مستقیم به زبان راه یابند.
رهایی از لغزش گفتار با اندیشیدن قبل از سخن گفتن
امیرالمومنین علی (علیه السلام) در روایتی نورانی، راه رهایی از لغزش در گفتار را تفکر پیش از سخن گفتن می دانند:
«فکر ثم تکلم تسلم من الزلل.»؛ فکر کن آنگاه سخن بگو تا از لغزش و خطا مصون باشی. (۳)
نتیجه گیری
کلام نورانی امام حسن عسکری (علیه السلام)، راه تشخیص خرد از نادانی و مسیر رسیدن به حکمت را نشان می دهد. این حدیث به ما یادآوری می کند که ارزش انسان به کمیت سخنانش نیست، بلکه به کیفیت و تدبیر در آن است. اگر بتوانیم "دهان" خود را در "دل" (عقل و ایمان) خود اسیر کنیم و از رها کردن "دل" (هیجانات کنترل نشده) به سوی "زبان" بپرهیزیم، گامی بزرگ در جهت تبدیل شدن به انسانی خردمند، مورد اعتماد و موفق در عرصه زندگی برداشته ایم. رسیدن به این مقام، نیازمند تمرین، مراقبه و همیشه به یاد داشتن این آموزه ناب از امام یازدهم شیعیان است.
منبع
۱. بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۷۴، ح 21، کتابخانه احادیث شیعه: https://www.hadithlib.com.
۲. حدیث فوق مرتبط با حدیث امیر المومنین علی علیه السلام در حکمت ۴۰ نهج البلاغه است؛ «لسان العاقل وراء قلبه، و قلب الاحمق وراء لسانه.»، که برای مطالعه بیشتر به آدرس زیر مراجعه بفرمایید: https://ahlolbait.com.
۳. غررالحکم، صفحه ۲۲۸؛ خبرگزاری رسمی حوزه: https://www.hawzahnews.com.