گازرسانی یا مرگ میراث؟ بازار تبریز در آستانه خروج از یونسکو | بازار تبریز در تله شعله های گاز

---

 

بازار تاریخی تبریز، بزرگ ترین بازار سرپوشیده جهان با قدمتی بیش از هزار سال، نه تنها یک مرکز اقتصادی مهم، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و معماری ایران به شمار می رود. این بازار از سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و با دارا بودن بیش از ۶۵۰۰ حجره، ۵.۵ کیلومتر گذرگاه و انواع کاربری ها از جمله سرا، تیمچه و کاروانسرا، نقشی بی بدیل در حیات اجتماعی و اقتصادی تبریز ایفا کرده است.

در سال های اخیر، با تغییرات صورت گرفته در نحوه استفاده از فضاهای بازار، به ویژه افزایش حجره های خدماتی مانند رستوران و کافه، تقاضا برای گازرسانی به این مجموعه تاریخی شدت گرفته است. سرمای شدید زمستان های تبریز که دمای هوا را گاه به زیر صفر درجه می رساند، ناکارآمدی بخاری های برقی و نفتی و دشواری تامین گرمایش در حجره های خدماتی، از جمله دلایلی است که کسبه برای گازرسانی مطرح کرده اند. این درخواست در جلسات رسمی با مسئولان محلی و نمایندگان مجلس بارها مطرح شده و طبق برخی گزارش ها، حتی اجرای آزمایشی آن در برخی بخش های بازار در آستانه آغاز است.

گازرسانی به بازار جهانی تبریز؛ میراث هزارساله در خطر خروج از فهرست یونسکو

با این حال، این اقدام با واکنش های جدی از سوی کارشناسان حوزه میراث فرهنگی روبه رو شده است. آنان معتقدند زیرساخت فعلی بازار که مبتنی بر مصالح سنتی و سازه ای پیچیده و درهم تنیده است، فاقد توان تحمل مخاطرات ناشی از نشت گاز یا انفجار احتمالی است. مهرداد عظیمی، مدیرعامل انجمن مرمت استان آذربایجان شرقی، در گفت وگویی هشدار داده که ساختار فعلی بازار به هیچ وجه با گازرسانی سازگار نیست. به گفته او، این مجموعه تاریخی قرن ها بدون گاز فعالیت کرده و نیاز به گاز، بیشتر ناشی از تغییرات اخیر در نحوه بهره برداری حجره هاست؛ حجره هایی که اکنون عمدتا به مراکز پذیرایی و پخت وپز تبدیل شده اند.

نگرانی ها تنها محدود به مخاطرات فنی و ایمنی نیست. از نگاه نهادهای بین المللی مانند یونسکو، هرگونه تغییر اساسی در زیرساخت بازار که با اصالت و ویژگی های تاریخی آن در تضاد باشد، می تواند منجر به خروج این اثر از فهرست میراث جهانی شود. چنین اقدامی، اعتبار فرهنگی کشور را خدشه دار کرده و ضربه ای جبران ناپذیر به صنعت گردشگری منطقه وارد خواهد کرد. ثبت جهانی آثار، مسئولیت هایی فراتر از مرزهای ملی ایجاد می کند و هرگونه مداخله نیازمند ارزیابی دقیق کارشناسی و هماهنگی کامل با نهادهای ذی ربط است.

گرمای پرهزینه برای میراث سرد؛ چالش گازرسانی به بازار تاریخی تبریز

با توجه به حساسیت موضوع، در سال های گذشته راهکارهایی برای تامین گرمایش بازار بدون لطمه به هویت تاریخی آن پیشنهاد شده است. از جمله این گزینه ها، احداث یک نیروگاه حرارتی کوچک در حوالی بازار بود که طبق اظهارات برخی مسئولان سابق، قادر به تامین بیش از ۵۰ درصد نیاز گرمایش و سرمایش بازار بود. این پروژه حتی جانمایی شده بود، اما به دلایلی نامشخص از دستور کار خارج شد. سایر پیشنهادها مانند بهره گیری از موتورخانه های مرکزی، فناوری های گرمایش موضعی و استفاده از انرژی های تجدیدپذیر نیز در جلسات تخصصی مطرح شده اند، اما هنوز هیچ کدام به مرحله اجرا نرسیده اند.

تجربه های جهانی نیز نشان داده اند که حفظ میراث تاریخی در کنار ارتقای عملکرد زیرساختی، قابل جمع است. به عنوان نمونه، در بازار بزرگ استانبول از سیستم های گرمایش الکتریکی موضعی و پنل های خورشیدی برای تامین انرژی استفاده شده است؛ راه حل هایی که بدون آسیب به بافت تاریخی، پاسخگوی نیازهای روزمره کسبه بوده اند. همچنین در بازار فاس مراکش، سیستم های گرمایشی سنتی با موتورخانه های مرکزی مبتنی بر سوخت پاک جایگزین شده اند و با اجرای برنامه های آموزشی برای کسبه، پذیرش اجتماعی این تغییرات نیز افزایش یافته است. این نمونه ها به روشنی نشان می دهند که می توان میان حفظ اصالت تاریخی و پاسخ به نیازهای مدرن، تعادلی پایدار ایجاد کرد.

بازار تبریز در تقاطع گاز و تاریخ؛ تهدیدی برای میراث جهانی

در حال حاضر، موضوع گازرسانی میان نهادهایی چون شرکت گاز، شهرداری، سازمان آتش نشانی، نظام مهندسی و اداره مدیریت بحران به صورت پراکنده در حال بررسی است. این نبود انسجام مدیریتی، روند تصمیم گیری را پیچیده تر کرده و مانعی در مسیر رسیدن به راه حلی جامع و ایمن به شمار می رود. وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی استان، بر لزوم استفاده از فناوری های غیرگازی و هماهنگی نهادهای مسئول تاکید کرده و نسبت به خطرات مداخلات غیراصولی هشدار داده است.

آنچه بحران کنونی را عمیق تر می کند، عدم آگاهی کافی بخش عمده ای از کسبه نسبت به پیامدهای احتمالی گازرسانی، به ویژه در بعد بین المللی است. به نظر می رسد اگر اطلاع رسانی دقیق و منسجمی در سال های گذشته از سوی نهادهای فرهنگی انجام می شد، شکل گیری این مطالبه به این صورت اتفاق نمی افتاد. با آموزش مناسب و ایجاد درک مشترک از اهمیت جهانی این بازار، شاید می شد راه حل هایی خلاقانه تر و قابل قبول تری برای رفع نیازهای واقعی کسبه ارائه داد؛ راه حل هایی که هم ایمنی را تامین می کردند و هم به اصالت تاریخی اثر لطمه نمی زدند.

گازرسانی به قیمت تاریخ؛ بازار تبریز در خطر خروج از یونسکو

بازار تاریخی تبریز تنها یک بنای معماری یا مرکز تجاری نیست؛ این مجموعه، بازتابی از ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در طی قرون است. تصمیم گیری درباره سرنوشت آن، صرفا یک انتخاب فنی یا مهندسی نیست، بلکه نوعی آزمون فرهنگی و نهادی در مواجهه با میراث جهانی است. اگر امروز، بدون مطالعه و هماهنگی لازم، اقداماتی انجام شود که منجر به آسیب دیدن هویت تاریخی بازار یا خروج آن از فهرست یونسکو گردد، نه تنها تبریز بلکه کل کشور از دستاوردی بی بدیل محروم خواهد شد.

برای حل این بحران و یافتن راهکاری متوازن، چند پیشنهاد می تواند راهگشا باشد: بازنگری در طرح احداث نیروگاه محلی با اولویت منابع بومی و ایمن؛ انجام مطالعات دقیق میدانی با حضور کارشناسان داخلی و نمایندگان یونسکو؛ توسعه فناوری های مبتنی بر انرژی های تجدیدپذیر با پشتیبانی مالی و فنی دولت؛ تدوین برنامه های آموزشی برای کسبه بازار با هدف آگاه سازی نسبت به خطرات مداخلات غیراصولی؛ و سرانجام، تعیین یک نهاد مشخص برای مدیریت هماهنگ این پروژه.

سرنوشت بازار تبریز در گرو انتخابی است میان منافع آنی و مسئولیت های دیرپای تاریخی. اگر این تصمیم با خرد جمعی، دانش کارشناسی و توجه به تعهدات جهانی اتخاذ شود، می توان امیدوار بود که هم نیازهای امروز پاسخ داده شود و هم این میراث کهن برای نسل های آینده محفوظ بماند. در غیر این صورت، ممکن است با تصمیمی عجولانه، یکی از گنجینه های بی همتای فرهنگ ایرانی و دنیا برای همیشه آسیب ببیند.