باتیک اسکو؛ سفیر خاموش فرهنگ ایران در بازار جهانی | اسکو؛ نقشی از سنت، طرحی برای توسعه

---

 

در دامنه های سبز آذربایجان شرقی، نه چندان دور از تبریز، شهری آرام و خوش آب وهوا نشسته که از دیرباز چیزی فراتر از خانه ها و خیابان ها داشته است. اسکو، شهری که مردمش رنگ را نه فقط بر پارچه، بلکه بر زندگی می پاشند؛ جایی که چاپ باتیک، این هنر کهن و رنگارنگ، از دل سنت به زبان امروز آمده است. اسکو اکنون به عنوان «شهر ملی چاپ باتیک» شناخته می شود؛ عنوانی که نه تنها نشانگر اعتباری فرهنگی است، بلکه آغازی تازه برای هنرهای سنتی ایران به شمار می رود.

شهر اسکو به عنوان قطب ملی چاپ باتیک، پیشینه ای غنی در هنر نساجی دارد. امروز نیز با بیش از ۷۰ کارگاه رسمی و غیررسمی فعال در این حوزه و اشتغال مستقیم حدود ۱۰۰۰ نفر، جایگاه خود را در میان صنایع دستی کشور تثبیت کرده است. سالانه بیش از ۵۰ هزار روسری چاپ باتیک برای صادرات، عمدتا به کشورهای آسیای میانه، در این شهر تولید می شود. در مجموع بیش از ۹۰ هزار محصول باتیک، شامل روسری و شال، از اسکو صادر می گردد و ارزآوری آن در حدود ۴ میلیون دلار برآورد شده است. همچنین حدود ۴۰ درصد از تولیدات این هنر در بازار داخلی، به ویژه در استان های غربی و مرکزی ایران عرضه می شود.

اسکو، شهری که نقش می زند؛ روایت باتیک از دل رنگ و ریشه

این ارقام، نه تنها نشانه ی پویایی اقتصادی چاپ باتیک در اسکو هستند، بلکه نمایانگر این واقعیت اند که چگونه یک سنت بومی می تواند با حمایت، استمرار و خلاقیت به منبعی برای اشتغال، هویت فرهنگی و توسعه ی صادرات بدل شود.

با جمعیتی در حدود بیش از دویست هزار نفر، اسکو سال هاست یکی از نقاط شناخته شده در صنایع دستی، به ویژه نساجی سنتی محسوب می شود. بسیاری از خانواده های این شهر نسل به نسل در کارگاه های خانگی یا نیمه صنعتی، طرح می زنند، رنگ می سازند و نقش می آفرینند. در اسکو، چاپ باتیک فقط یک مهارت نیست؛ بخشی از زیست فرهنگی مردم است. کودکان از سال های نخست زندگی، کار با ابزارهای ساده و رنگ های طبیعی را از بزرگ ترها می آموزند و هنر در تار و پود زندگی شان جاری می شود.

اما چاپ باتیک چیست و چه چیزی آن را از سایر روش های چاپ متمایز می کند؟ در این تکنیک، بخش هایی از پارچه با استفاده از موم یا واکس پوشانده می شود تا رنگ به آن قسمت نفوذ نکند. پس از فروبردن پارچه در رنگ و طی مراحل چندگانه، طرح هایی زنده، منحصربه فرد و چندرنگ پدید می آیند. ویژگی برجسته ی باتیک، دستی بودن آن است؛ هر قطعه، اثری یگانه است که مشابهی ندارد. این هنر ترکیبی است از مهارت، صبر، شناخت رنگ ها و درک دقیق از الگوها.

اسکو؛ نقشی از سنت، طرحی برای توسعه

سال گذشته، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پس از ارزیابی های تخصصی، اسکو را به عنوان نخستین «شهر ملی چاپ باتیک» معرفی کرد. انتخابی که حاصل سال ها تلاش هنرمندان، مسئولان محلی و جامعه ی صنایع دستی بود. این تصمیم بر پایه شاخص هایی مانند تعداد بالای کارگاه های فعال، اصالت طرح ها، استمرار تولید و توان صادرات اتخاذ شد. برای شهری کوچک چون اسکو، این عنوان فرصتی ارزشمند است؛ برای دیده شدن، جذب حمایت و حرکت به سوی تجاری سازی و جهانی سازی یک هنر بومی.

در یکی از کارگاه های قدیمی اسکو، خانم محمدی، هنرمندی با بیش از سی سال سابقه در چاپ باتیک، به پارچه ای اشاره می کند که هنوز خشک نشده است. با لبخندی آرام می گوید: «از بچگی کنار مادر و خاله ام کار می کردم. از هشت سالگی طرح می زدم. حالا خودم شاگرد دارم. چاپ باتیک برای من شغل نیست؛ شیوه ی زندگی است. با هر پارچه ای که رنگ می زنم، تکه ای از وجودم را منتقل می کنم.»

او از روزگاری می گوید که پارچه های باتیک در بازار خریدار نداشتند، و از امیدی که حالا در نسل جوان می بیند: «قدیم ترها مردم دنبال پارچه ساده و ارزان بودند. حالا خیلی ها از تبریز و تهران سفارش می گیرند. بعضی از دخترهای جوان اینجا صفحه اینستاگرام دارند و طرح هایشان مشتری دارد.»

اسکو؛ شهری کوچک با نقشی بزرگ در صنایع دستی ایران

گرچه رشد هنر باتیک تنها محدود به اسکو نیست، اما آنچه این شهر را متمایز می کند، پیوستگی میان نسل ها، وفاداری به طرح های اصیل و تلاش مستمر برای حفظ ریشه های فرهنگی است. در بسیاری از کارگاه ها، همچنان از ابزارهای سنتی چوبی، قلم های قدیمی و رنگ های طبیعی استفاده می شود. با وجود دسترسی به چاپ دیجیتال، فعالان این هنر بر ارزش افزوده ی «دستی بودن» تاکید دارند.

با این رو، مسیر توسعه برای چاپ باتیک بدون چالش نیست. نبود مواد اولیه باکیفیت، گرانی پارچه و رنگ، فقدان بیمه و حمایت های صنفی، چالش های زیست محیطی و کمبود زیرساخت های صادراتی از جمله موانعی هستند که هنرمندان این حوزه با آن مواجه اند. باوجود ارزش فرهنگی بالا، این هنر هنوز جایگاه شایسته ای در بازار داخلی و سهم مناسبی در بازار بین المللی ندارد.

باتیک اسکو؛ پلی میان فرهنگ ایرانی و بازار جهانی

با این حال، ظرفیت های بالقوه ی این هنر بسیارند. پیوند دادن باتیک با مد روز، گردشگری فرهنگی و طراحی های معاصر می تواند این هنر سنتی را از محدوده ی محلی خارج و به پدیده ای مدرن و جهانی بدل کند. تجربه ی موفق کشورهایی چون اندونزی و مالزی در تبدیل باتیک به بخشی از اقتصاد خلاق نشان می دهد که مسیر روشن است؛ فقط نیازمند برنامه ریزی، حمایت و سرمایه گذاری است.

در همین راستا، وزارت میراث فرهنگی اعلام کرده است که انتخاب اسکو به عنوان شهر ملی چاپ باتیک، آغازگر طرح های حمایتی جدیدی خواهد بود؛ از جمله ایجاد مرکز ملی آموزش باتیک، تخصیص بودجه برای حضور در نمایشگاه های داخلی و خارجی، و تدوین سندی راهبردی برای برندسازی. برخی کارآفرینان خصوصی نیز از سرمایه گذاری در تولید پوشاک با طرح های باتیک ایرانی خبر داده اند.

آنچه در اسکو در حال شکل گیری است، نمونه ای عمیق از بازآفرینی هویت فرهنگی از دل سنت هاست. هنرهایی چون باتیک، برخلاف تصور رایج، در حال فراموشی نیستند؛ بلکه می توانند پلی باشند میان گذشته و آینده—به شرط آنکه درست دیده، درست حمایت و درست روایت شوند.

اسکو حالا تنها شهری کوچک در شمال غرب ایران نیست؛ شهری ست که با نقش زدن بر پارچه، جای خود را بر نقشه ی صنایع دستی ایران باز کرده است. شهری که نشان می دهد می توان با دست و دل، با رنگ و طرح، آینده ای ساخت که نه تنها برای خود شهر، بلکه برای تمام کشور، افتخارآفرین باشد.