نقش هوش مصنوعی در تحول خدمات کتابخانه ای: فرصت ها و چالش ها

در سال ۲۰۲۵، هوش مصنوعی (AI) به یکی از مهم ترین محرک های تحول در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی تبدیل شده است. کتابخانه ها، که زمانی صرفا به عنوان مخازن فیزیکی کتاب شناخته می شدند، اکنون در حال تبدیل شدن به مراکز دیجیتال پویا هستند که خدمات شخصی سازی شده و دسترسی سریع به اطلاعات را ارائه می دهند. هوش مصنوعی با ابزارهایی مانند چت بات های هوشمند، سیستم های توصیه گر محتوا و کاتالوگینگ خودکار، نقش کلیدی در این تحول ایفا می کند. اما این فناوری نوین همراه با فرصت های بی نظیر، چالش هایی مانند مسائل اخلاقی، حریم خصوصی و تغییر نقش کتابداران را نیز به همراه دارد. این یادداشت به بررسی این فرصت ها و چالش ها می پردازد و پیشنهادهایی برای آینده ارائه می دهد.

فرصت های هوش مصنوعی در کتابخانه ها

هوش مصنوعی امکانات متعددی برای بهبود خدمات کتابخانه ای فراهم کرده است. یکی از مهم ترین کاربردها، شخصی سازی خدمات است. سیستم های توصیه گر مبتنی بر AI، مانند آنچه در پلتفرم های دیجیتال مانند آمازون یا نتفلیکس دیده ایم، اکنون در کتابخانه ها برای پیشنهاد کتاب، مقاله یا منابع آموزشی به کاربران استفاده می شوند. برای مثال، کتابخانه های دانشگاهی در سال ۲۰۲۵ از الگوریتم های یادگیری ماشین برای تحلیل الگوهای مطالعه کاربران و ارائه پیشنهادهای دقیق تر استفاده می کنند. این امر به افزایش رضایت کاربران و دسترسی بهتر به منابع منجر شده است.

کاربرد دیگر AI در اتوماسیون فرآیندهای کتابخانه ای است. کاتالوگینگ و نمایه سازی منابع، که زمانی فرایندی زمان بر بود، اکنون با کمک ابزارهای AI مانند OCR (تشخیص نوری کاراکتر) و پردازش زبان طبیعی (NLP) به صورت خودکار انجام می شود. این ابزارها نه تنها سرعت را افزایش داده اند، بلکه خطای انسانی را کاهش داده و امکان پردازش حجم عظیمی از داده ها را فراهم کرده اند. برای مثال، پروژه های دیجیتال سازی در کتابخانه های ملی، مانند کتابخانه بریتانیا، از AI برای تبدیل اسناد تاریخی به فرمت های قابل جست چشم است.

علاوه بر این، چت بات های هوشمند به عنوان دستیارهای مجازی در کتابخانه ها نقش مهمی ایفا می کنند. این ابزارها می توانند به سوالات کاربران در مورد مکان یابی منابع، ساعات کاری یا حتی نحوه استناد به منابع پاسخ دهند. این امر به ویژه در کتابخانه های عمومی که با کمبود نیروی انسانی مواجه اند، مفید است.

چالش های پیش رو

با وجود این فرصت ها، هوش مصنوعی چالش هایی را نیز به همراه دارد. یکی از مهم ترین مسائل، حریم خصوصی کاربران است. الگوریتم های AI برای ارائه خدمات شخصی سازی شده به داده های کاربران (مانند تاریخچه جستجو یا علایق) وابسته اند. این موضوع نگرانی هایی در مورد نقض حریم خصوصی و استفاده غیرمجاز از داده ها ایجاد کرده است. برای مثال، گزارش های اخیر نشان داده اند که برخی سیستم های AI ممکن است داده های کاربران را بدون رضایت صریح آن ها ذخیره کنند، که این امر با قوانین جهانی مانند GDPR در اروپا مغایرت دارد.

چالش دیگر، تغییر نقش کتابداران است. با اتوماسیون بسیاری از وظایف سنتی مانند کاتالوگینگ، برخی نگران اند که نقش کتابداران به حاشیه رانده شود. اگرچه AI نمی تواند جایگزین مهارت های انسانی مانند تعامل با کاربران یا ارزیابی انتقادی منابع شود، اما نیاز به بازآموزی کتابداران برای کار با فناوری های جدید را برجسته می کند. بدون آموزش مناسب، شکاف مهارتی بین کتابداران و فناوری های نوین می تواند به کاهش کیفیت خدمات منجر شود.

در نهایت، جانبداری الگوریتمی یکی دیگر از چالش های کلیدی است. الگوریتم های AI ممکن است به دلیل داده های ورودی ناقص یا مغرضانه، نتایج غیرمنصفانه ای تولید کنند. برای مثال، یک سیستم توصیه گر ممکن است منابع خاصی را به دلیل محبوبیت بیشترشان ترویج دهد و منابع کمتر شناخته شده اما ارزشمند را نادیده بگیرد، که این امر با اصل دسترسی برابر به اطلاعات در کتابخانه ها در تضاد است.

پیشنهادهایی برای آینده

برای بهره برداری بهینه از هوش مصنوعی در کتابخانه ها، چند راهکار پیشنهاد می شود. نخست، تدوین سیاست های شفاف در مورد حریم خصوصی ضروری است. کتابخانه ها باید پروتکل هایی برای جمع آوری و ذخیره داده های کاربران ایجاد کنند و شفافیت را در مورد نحوه استفاده از این داده ها تضمین کنند. دوم، آموزش مداوم کتابداران برای کار با ابزارهای AI باید در اولویت قرار گیرد. برنامه های آموزشی در زمینه هایی مانند تحلیل داده و مدیریت سیستم های هوشمند می تواند به کتابداران کمک کند تا نقش خود را در عصر دیجیتال بازتعریف کنند.

علاوه بر این، کتابخانه ها باید در توسعه الگوریتم های AI مشارکت فعال داشته باشند تا از نبود جانبداری و تنوع در خروجی ها اطمینان حاصل شود. همکاری با توسعه دهندگان فناوری و سازمان های بین المللی مانند IFLA می تواند به ایجاد استانداردهای جهانی برای استفاده از AI در کتابخانه ها کمک کند.

نتیجه گیری

هوش مصنوعی در حال بازتعریف نقش کتابخانه ها به عنوان مراکز دانش دیجیتال است. فرصت هایی مانند شخصی سازی خدمات، اتوماسیون و بهبود دسترسی به اطلاعات، پتانسیل عظیمی برای ارتقای تجربه کاربران دارند. بااین حال، چالش هایی مانند حریم خصوصی، تغییر نقش ها و جانبداری الگوریتمی نیازمند توجه جدی هستند. با اتخاذ سیاست های مناسب و سرمایه گذاری در آموزش، کتابخانه ها می توانند از این فناوری برای ترویج عدالت اطلاعاتی و ارائه خدمات بهتر استفاده کنند. آینده کتابخانه ها در گرو تعادل بین فناوری و ارزش های انسانی است، و این مسئولیت ماست که این تعادل را حفظ کنیم.

نوشته شده توسط : زهرا رازقی فر

razeghifarz@gmail.com

کانال یوتیوب من در حوزه هوش مصنوعی

https://www.youtube.com/@AIJourneyir